Οι "πόλεμοι" του κυριλλικού αλφαβήτου

Του Κώστα Ράπτη

Ποιοί ήταν οι αφανείς όροι τους οποίους έθεσε ο Πούτιν στον Καζάκο πρόεδρο Τοκάγιεφ προκειμένου να συνδράμει, δια των δυνάμεων του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας (CTSO), στην καταστολή της εξέγερσης που ξέσπασε στην κεντρασιατική χώρα με την έλευση του Νέου Έτους; Και πώς θα πρέπει ο τελευταίος να δείξει την ευγνωμοσύνη του μετά την επιτυχία της επέμβασης αυτής;

Σε πολλά μέσα ενημέρωσης, όχι μόνο ρωσικά αλλά και δυτικά, υποστηρίζεται ότι ένα από τα πιθανά ανταλλάγματα θα είναι η ακύρωση της δρομολογημένης μετάβασης του Καζακστάν στο λατινικό αλφάβητο.

 

Η πολιτική σημασία κάθε επιλογής σχετικά με το σύστημα γραφής ανά τον κόσμο δεν μπορεί να υποτιμηθεί – ιδίως σε γλώσσες που ελλείψει δικής τους καλλιεργημένης γραπτής παράδοσης, έχουν καλύψει τις σύγχρονες ανάγκες τους δια της υιοθεσίας.

Η επιλογή συστήματος γραφής αποτελεί μια δήλωση νομιμοφροσύνης – σε παλαιότερους καιρούς κυρίως θρησκευτικής. Λ.χ. λαοί που μιλούσαν πάνω-κάτω την ίδια γλώσσα, αλλά χωρίζονταν από το δόγμα, στράφηκαν σε διαφορετικά αλφάβητα.

Η κύρια διαφορά της Σερβικής από την Κροατική γλώσσα είναι η χρήση αντιστοίχως του κυριλλικού αλφαβήτου από τους Ορθόδοξους ομιλητές της πρώτης και του λατινικού από τους Καθολικούς ομιλητές της δεύτερης (στο σερβο-κροατικό διαλεκτικό συνεχές, οι διαφοροποιήσεις κάθε άλλο παρά ακολουθούν τα πολιτικά σύνορα).

 

Η γλώσσα της βόρειας ινδικής υποηπείρου που επί βρετανικής κυριαρχίας κατονομαζόταν με τον περιληπτικό όρο Χιντουστάνι, περιλαμβάνει τα Χίντι των ινδουιστών, που αποδίδονται με την αρχαία ημισυλλαβική γραφή Νάγκαρι ή Ντεβανάγκαρι ("ντέβα”=θεϊκή), και τα Ούρντου των μουσουλμάνων που αποδίδονται με την αραβική γραφή.

Ούτως ή άλλως, ως σχετιζόμενη με το Κοράνιο, η αραβική γραφή χρησιμοποιείται με μικροπροσαρμογές (π.χ. Περσικά) ή χρησιμοποιούνταν (βλ. Τουρκικά, Αλβανικά) για την απόδοση πολλών, άσχετων με τα Αραβικά, γλωσσών μουσουλμανικών λαών.

Αυτή ήταν και η περίπτωση των εξισλαμισμένων τουρκογενών της Κεντρικής Ασίας, όπως οι Καζάκοι. Όμως οι μπολσεβίκοι, που ανέλαβαν τον έλεγχο της πάλαι ποτέ Ρωσικής Αυτοκρατορίας μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ευνοούσαν συστήματα γραφής με λιγότερες θρησκευτικές συνδηλώσεις – ή συνειρμούς με τον μεγαλορωσικό εθνικισμό. Οπότε το 1924 καθιερώθηκε για τα καζάκικα το λατινικό αλφάβητο, που θεωρούνταν φορέας "εκσυγχρονισμού”.

Συνολικά, στη νεοσύστατη τότε Σοβιετική Ένωση πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του '20 ένα τεράστιο γλωσσολογικό πείραμα, καθώς, σε συμφωνία και με την πολιτική των μπολσεβίκων περί εθνοτήτων, οι γλώσσες πολλών λαών της αχανούς χώρας κατέστησαν γραφόμενες για πρώτη φορά.

Ελάχιστες γλώσσες της σοβιετικής περιφέρειας (λ.χ. τα αρμένικα ή τα γεωργιανά) διέθεταν την εποχή εκείνη μεγάλη γραπτή παράδοση. Η ροπή προς τα λατινικά ήταν τέτοια που συζητούνταν ακόμη και η χρήση της για τα ίδια τα ρωσικά, σε αντικατάσταση της κυριλλικής γραφής (που πάντως απλοποιήθηκε, με την αφαίρεση ορισμένων "περιττών” γραμμάτων).

Το πείραμα αυτό γνώρισε, ωστόσο, τη μεγαλύτερη επιτυχία του εκτός Σοβιετικής Ένωσης, λειτουργώντας ως πρότυπο για τον Κεμάλ Ατατούρκ προκειμένου αυτός να επιβάλλει την αντικατάσταση της αραβικής γραφής από την λατινική (εμπλουτισμένη με τα απαιτούμενα διακριτικά σημάδια), αποκόπτοντας έτσι πλήρως την σύγχρονη Τουρκία από την οθωμανική γραμματεία.

Το 1940, όμως, στην Σοβιετική Ένωση, όπου πλέον δέσποζε ο Στάλιν, ήρθε η ώρα της οπισθοχώρησης και σε αυτόν τον τομέα. Ο φόβος του παντουρανισμού (εφόσον πλέον και η Τουρκία χρησιμοποιούσε το λατινικό αλφάβητο), καθώς και η επιθυμία δημιουργίας μιας κοινής, περισσότερο συνεκτικής "σοβιετικής ταυτότητας” επέβαλε την χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου για μειονοτικές γλώσσες όπως τα καζάκικα. Η τάση ήταν τόσο ισχυρή ώστε και σύμμαχες χώρες εκτός Σοβιετικής Ένωσης, όπως η Μογγολία, να εγκαταλείψουν χάριν του κυριλλικού το παραδοσιακό σύστημα γραφής τους.

Τρεις δεκαετίες μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η δύναμη της αδράνειας κρατά ακόμη το κυριλλικό αλφάβητο στη θέση του σε χώρες όπως το Καζακστάν, όπου άλλωστε κατοικεί και ογκώδης ρωσική μειονότητα (υπολογιζόμενη σε 40% του πληθυσμού τη στιγμή της ανεξαρτητοποίησης και σε σχεδόν 25% τώρα).

Όμως ο Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, επί 29 έτη πρόεδρος του Καζακστάν μέχρι το 2019, στο πλαίσιο της "πολυδιάστατης” πολιτικής του, δρομολόγησε το 2017 την σταδιακή αντικατάσταση εντός επταετίας την τρίτη στην ιστορία της χώρας αλλαγή συστήματος γραφής, με επάνοδο στο λατινικό αλφάβητο. Ήταν άλλωστε εποχή εντατικής σύσιφξης των δεσμών με την Τουρκία στο πλαίσιο του Τουρανικού Συμβουλίου (Turkic Council) και "καζακοποίησης” των τοπωνυμίων, με πολυάριθμες μετονομασίες.

Το 2021, επί προεδρίας πλέον του Τοκάγιεφ, αποφασίσθηκε ότι η μετάβαση στο λατινικό αλφάβητο θα πραγματοποιηθεί επισήμως την πρωτοχρονιά του 2023, ενώ αναθεωρήθηκε (με την απαλοιφή κάποιων διακριτικών σημαδιών) η εκδοχή λατινικού αλφαβήτου που θα τεθεί σε χρήση. Το αν το σχέδιο αυτό (που χαιρετίζεται από ορισμένους στη Δύση ως πολιτισμική χειραφέτηση από την ρωσική επιρροή) προορίζεται πλέον να ακυρωθεί, είναι μια ανοικτή υπόθεση. Σημειώνεται, πάντως, ότι μόνο το 66% του πληθυσμού δηλώνει ότι χρησιμοποιεί ευχερώς την καζάκικη γλώσσα.

 

Το να αποκαλείται το κυριλλικό αλφάβητο "ρωσικό” είναι πάντως κάτι που ενοχλεί ιδιαίτερα βαλκανικούς λαούς όπως οι Βούλγαροι, οι Βορειομακεδόνες και οι Σέρβοι, που όχι μόνο το χρησιμοποιούν αλλά διεκδικούν και την πατρότητά του.

Πράγματι, το συγκεκριμένο σύστημα γραφής επινοήθηκε, πιθανότατα από τον άγιο Κλήμεντα της Αχρίδος, στον χώρο της σημερινής Βουλγαρίας προς τα τέλη του 9ου μ.Χ. αιώνα, με τον συνδυασμό γραμμάτων ελληνικών και γλαγολιτικών, προερχόμενων δηλ. από το αλφάβητο που έφτιαξε για τις ανάγκες του εκχριστιανισμού των Σλάβων της Μοραβίας οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος.

Και μπορεί η Βουλγαρία (στην οποία εορτάζεται κάθε Μάιο η Ημέρα του Κυριλλικού Αλφαβήτου) να μη συμμετέχει ακόμη στην ευρωζώνη, όμως η ένταξή της στην Ε.Ε. έφερε στα χαρτονομίσματα την εμφάνιση της λέξης "ευρώ” σε κυριλλική, παράλληλα προς την λατινική και ελληνική, γραφή.

Στην Ρωσία, το κυριλλικό αλφάβητο εισήχθη από ιεραποστόλους βουλγαρικής καταγωγής, μαζί με τα ιερά βιβλία και την λειτουργική γλώσσα, η οποία παραμένει μέχρι σήμερα μία μορφή παλαιάς εκκλησιαστικής νοτιοσλαβικής. Αυτό δεν αποτρέπει τους σημερινούς Ρώσους από το να θεωρούν το κυριλλικό αλφάβητο πολύτιμο εθνικό σύμβολο που πρέπει να διαφυλαχθεί. Ακόμη και ο απλός επισκέπτης της Μόσχας μπορεί να παρατηρήσει πόσο έχει περιορισθεί τα τελευταία χρόνια, προφανώς με άνωθεν ενθάρρυνση, η παρουσία της λατινικής γραφής στις πινακίδες των καταστημάτων. Ο δε Βλαντίμιρ Πούτιν, από την πλευρά του, υπέγραψε τον Ιούνιο νόμο που απαγορεύει από φέτος στις εισαγόμενες γαλλικές σαμπάνιες να αναγράφουν σε κυριλλικό αλφάβητο τον όρο "Shampanskoe”, ώστε να προστατευθούν οι Ρώσοι παραγωγοί.

 

Όμως εκεί που οι "πόλεμοι” του κυριλλικού αλφαβήτου κινδυνεύουν να οδηγήσουν σε πραγματικές περιπέτειες είναι στα Δυτικά Βαλκάνια. Στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη η σερβική ομόσπονδη οντότητα είδε να καταρρίπτεται στο συνταγματικό δικαστήριο, με το σκεπτικό ότι υποβαθμίζονται τα δικαιώματα των Μουσουλμάνων και Κροατών κατοίκων, η απόφασή της να επιβάλλει την αποκλειστική χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου.

Σημειώνεται ότι και στην γειτονική Σερβία (που σημαδεύεται από την γιουγκοσλαβική πρακτική της παράλληλης χρήσης δύο αλφαβήτων) η κυβέρνηση του προέδρου Βούτσις κατέστησε υποχρεωτική την χρήση του κυριλλικού στον δημόσιο τομέα και έδωσε κίνητρα όπως φοροαπαλλαγές στον ιδιωτικό, ώστε να τον μιμηθεί.

Πηγή capital.gr

* Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μη συμπίπτουν με τις απόψεις του/της αρθρογράφου ή τα περιεχόμενα του άρθρου.