ΗΠΑ και Ιράν ανεβαίνουν τη “σκάλα της κλιμάκωσης” στη Μέση Ανατολή

Η κατάσταση στη Μέση Ανατολή οδηγείται σε ραγδαία κλιμάκωση, ως αποτέλεσμα της δολοφονίας από τις αμερικανικές δυνάμεις του πλέον προβεβλημένου-εμβληματικού στρατιωτικού αξιωματούχου της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν, του υποστρατήγου Κασέμ Σουλεϊμανί των “Φρουρών της Επανάστασης”. Ενός προσώπου που είχε καθοριστική συμβολή στην εκπόνηση και εφαρμογή της στρατηγικής της χώρας του με τελικό στόχο την πρωτοκαθεδρία στη Μέση Ανατολή. Η σημασία του προσώπου που “εξουδετερώθηκε” προκαλεί το μεγάλο ερώτημα, εάν η στρατιωτική κλιμάκωση θα ελεγχθεί, ή θα προκληθεί σύρραξη στη Μέση Ανατολή. Παρότι σχεδόν όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν λόγους να την απεύχονται.

Γράφει ο Ζαχαρίας Β. Μίχας *

Στη Μέση Ανατολή εμφανίζονται σε αρραγές μέτωπο οι γνωστές συμμαχίες που θα αποτελέσουν τους κύριους πρωταγωνιστές στην προσπάθεια ελέγχου της κατάστασης. Η μία πλευρά εκπροσωπείται από το δίπολο ΗΠΑ-Ισραήλ και η άλλη από την πλευρά της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Παρότι θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι οι σουνιτικές μοναρχίες του Κόλπου στηρίζουν τους αντιπάλους των Ιρανών που είναι οι ανταγωνιστές τους στην περιοχή, η στάση τους αναμένεται να είναι πολύ προσεκτική.

Όπως πάντα σε περίπτωση στρατιωτικής εκτροπής στην περιοχή, οι χώρες αυτές αποτελούν υποψήφιο στόχο για τις ιρανικές δυνάμεις, εάν κριθεί ότι είναι προς το συμφέρον της Τεχεράνης να απειλήσει με γεωγραφική επέκταση κάποιας σύρραξης. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί σε περίπτωση επίθεση κατά του Ιράν.

Ιρανικά πλήγματα, για παράδειγμα κατά των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων στη γειτονική Σαουδική Αραβία, θα μπορούσαν να στοχεύουν στην πρόκληση ισχυρότατων τριγμών στη διεθνή οικονομία. Παράλληλα, θα επέκτειναν γεωγραφικά τη σύγκρουση, καθιστώντας δυσκολότερο τον έλεγχό της, ενώ θα αυξανόταν και το κόστος που θα κατέβαλλαν χώρες θεωρούμενες ως σύμμαχοι του “επιτιθέμενου”.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιχειρούν ήδη με την εκτόξευση αποτρεπτικού χαρακτήρα απειλών, στο ανώτατο επίπεδο, να περιορίσουν τη διάθεση κλιμάκωσης που δείχνουν τις τελευταίες ώρες σιιτικές πολιτοφυλακές που είναι σύμμαχοι, ή και ελέγχονται απόλυτα από το Ιράν. Η Ουάσιγκτον γνωρίζει ότι είναι δύσκολο να αποφύγει κάθε ανταποδοτικό πλήγμα, καθώς η δολοφονία ενός τόσο υψηλά ιστάμενου αξιωματούχου παραβιάζει έναν άγραφο κανόνα ανάμεσα στις εμπλεκόμενες χώρες-πρωταγωνιστές του “παιγνίου” της Μέσης Ανατολής, να μην στοχοποιούντια εκατέρωθεν οι ηγετικές ελίτ.

Οι Αμερικανοί, ενδεχομένως, θα επιχειρήσουν να δικαιολογήσουν την ενέργεια, αντιμετωπίζοντας τους Φρουρούς της Επανάστασης ως κάτι διαφορετικό από τις ιρανικές Ένοπλες Δυνάμεις, κάτι το οποίο αληθεύει. Εμμέσως, η δολοφονία εξετάζεται με τα ίδια κριτήρια που το Ισραήλ φέρεται πως δεν θα δίσταζε να “εξουδετερώσει” των ηγέτη της σιιτικής Χεζμπολάχ του Λιβάνου, σεΐχη Χασάν Νασράλα, εάν του δινόταν η ευκαιρία.

Η ουσία της υπόθεσης είναι όμως ότι πλέον υπάρχει ένα τετελεσμένο επί του εδάφους, το οποίο έχει δημιουργήσει μια δύσκολη κατάσταση που χρήζει άμεσης διαχείρισης. Τελικός στόχος για όλες τις πλευρές, λογικά είναι το να μην εξελιχθεί η κλιμάκωση σε πολεμική σύρραξη. Με την εξαίρεση ίσως μιας πτέρυγας της ισραηλινής ηγεσίας που θα επιθυμούσε στρατιωτική κλιμάκωση, η οποία θα δώσει την ευκαιρία ισχυρού πλήγματος στην πυρηνική υποδομή του Ιράν, με σκοπό την “αγορά” χρόνου έως την οριστική πυρηνικοποίηση της Τεχεράνης.

Η διάψευση των προσδοκιών της προσωπικής διπλωματίας Τραμπ και οι σχέσεις ΗΠΑ-Ισραήλ

Μια πρώτη παρατήρηση που θα μπορούσε όμως να γίνει, είναι πως στο σημερινό αποτέλεσμα έφτασαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, εξαιτίας της “προσωπικής” εξωτερικής πολιτικής που επεχείρησε να ασκήσει ο Ντόναλντ Τραμπ και στο ζήτημα των πυρηνικών δραστηριοτήτων του Ιράν, κατά το πρότυπο της -επίσης σε κρίση- προσέγγισής του στο ζήτημα της Βόρειας Κορέας.

Το Ιράν που διέγνωσε τον διχασμό στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών, θεώρησε πως έχει το περιθώριο να αυξήσει την πίεση για να προστατεύσει τα συμφέροντά του. Η πίεση αυτή οδήγησε στον λάθος υπολογισμό να θεωρηθεί ότι οι συνέπειες της επίθεσης στην αμερικανική πρεσβεία στη Βαγδάτη θα μπορούσαν να ελεγχθούν.

Τελικά αποδείχθηκε στην πράξη, ότι παραβιάστηκε μια “κόκκινη γραμμή”, οδηγώντας τον αντίπαλο στην απόφαση επιλογής μιας θεαματικής στρατιωτικής ενέργειας -όπως η δολοφονία Σουλεϊμανί- για να ανακόψει βίαια και στη συνέχεια να επιχειρήσει να αναστρέψει σταδιακά την αρνητική για τα συμφέροντά του τροπή της κατάστασης. Το σκηνικό στην περιοχή έχει αλλάξει πλέον σε πολλαπλά επίπεδα.

Το ενδεχόμενο να έπαιξαν ρόλο στους υπολογισμούς του Αμερικανού προέδρου ιδιοτελείς πολιτικοί υπολογισμοί δεν μπορεί να αποκλειστεί. Η κρίση στις σχέσεις του Τραμπ με την εβραϊκή διασπορά που του καταλόγιζε αφελή προσέγγιση του προβλήματος με το Ιράν, μπορεί να έχει παίξει ρόλο εν όψει της προεκλογικής περιόδου στις ΗΠΑ.

Εξίσου ρόλο μπορεί να έχει παίξει και στον τρόπο προσέγγισης του προέδρου από μερίδα των εισηγητών της απόφασης για “εξουδετέρωση” του Ιρανού στρατηγού. Όμως, αυτό που εξετάζει η παρούσα ανάλυση, είναι το στρατηγικό επίπεδο που έχει διαμορφωθεί, όχι οι επιμέρους υπολογισμοί του Αμερικανού προέδρου που ενέκρινε την επιχείρηση.

Στην αποκατάσταση της “κανονικότητας” στις σχέσεις ΗΠΑ και Ισραήλ μετά τη δολοφονία Σουλεϊμάνι και τη θετική αποδοχή της εξέλιξης από την ισραηλινή πολιτική ηγεσία, αναφέρθηκε και ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο. Σε μήνυμά του στο Twitter που αφορούσε τη συνομιλία που είχε με τον Ισραηλινό πρωθυπουργό, Μπενιαμίν Νετανιάχου, τα λόγια που χρησιμοποίησε ήταν απολύτως χαρακτηριστικά.

Υπογράμμισε στον συνομιλητή του την ανάγκη “ελέγχου της ιρανικής κακόβουλης επιρροής και των απειλών στην περιοχή”. Δήλωσε ευγνώμων για τη σταθερή υποστήριξη του Ισραήλ στις ΗΠΑ στον αγώνα για αν ηττηθεί η τρομοκρατία και τόνισε ότι ο δεσμός Ισραήλ και Ηνωμένων Πολιτειών δεν μπορεί να διαρρηχθεί. Εν ολίγοις, πλήρης ευθυγράμμιση μετά από μια περίοδο που καταγράφονταν αποκλίσεις.

Απόπειρες άρθρωσης αποτρεπτικής ρητορικής από τον Λευκό Οίκο και το ιρανικό συμφέρον

Ο Αμερικανός πρόεδρος Τραμπ απείλησε το Ιράν με εξαπόλυση πληγμάτων κατά 52 στόχων (σ.σ. η συγκεκριμένη και όχι γενικόλογη αναφορά έχει τη σημασία της), “σκληρών και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα”, όπως χαρακτηριστικά ανέφερε, σε περίπτωση που εκδηλωθεί στρατιωτική ανταπόδοση από την πλευρά της ιρανικής ηγεσίας για τον θάνατο του Σουλεϊμανί.

Εκτιμάται, ότι η εξαιρετικά προσεκτική -παρά τις ρητορικές εξάρσεις- πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Τεχεράνης, θα περιορίσει την ανταπόδοση στην αξιοποίηση των σιιτικών πολιτοφυλακών στο γειτονικό Ιράκ, επιλέγοντας πλήγματα που παρότι θα δίνουν την εντύπωση ότι ο αντίπαλος βρίσκεται σε άμυνα, θα του προσφέρουν κίνητρο να αποφύγει ένα νέο θεαματικό πλήγμα.

Ζητούμενο είναι δηλαδή ο σταδιακός έλεγχος της κατάστασης, διά του περιορισμού των στόχων των δυο πλευρών. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί, ότι ακόμα και να ήθελε να αποφύγει τη στρατιωτική ανταπόδοση η ιρανική πλευρά, δεν θα μπορούσε για εσωτερικούς πολιτικούς λόγους οι οποίοι αφορούν τη σταθερότητα του καθεστώτος.

Το ιρανικό “επαναστατικό” καθεστώς, παραδοσιακά επεδίωκε τη συσπείρωση του ιρανικού λαού γύρω από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Ισλαμικής Δημοκρατίας, για να προσπερνά όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα την κριτική για την οικονομική αποτυχία στο εσωτερικό, που ασφαλώς οφείλεται εν μέρει και στην έξωθεν οικονομική πίεση.

Κατά συνέπεια, μια θετική επίπτωση από τη θυσία του Κασέμ Σουλεϊμάνι για τους Ιρανούς, είναι ότι πιθανότατα θα συμβάλλει στον εσωτερικό στόχο της καθεστωτικής σταθερότητας, ενώ το τελευταίο διάστημα οι φωνές διαμαρτυρίας πολλαπλασιάζονταν και σημειώνοντας μαζικές κινητοποιήσεις. Ο εκλιπών υπηρέτησε αυτό το καθεστώς και τους στόχους του επί 40 συναπτά έτη.

Οι Ιρανοί αντιλαμβάνονται ότι προϋπόθεση για να ενισχύσουν περεταίρω τη θέση τους, είναι το να επιλέξουν την αυτοσυγκράτηση. Να περιορίσουν τους στόχους τους και να πετύχουν να αποτρέψουν την ανεξέλεγκτη στρατιωτική κλιμάκωση. Να περιορίσουν τη βιαιότητα της απάντησή τους, με τρόπο που θα διευκολύνει τη μακροπρόθεσμη περιφερειακή τους στρατηγική.

Εάν με βραχίονα τις σιιτικές παραστρατιωτικές οργανώσεις συνεχιστεί η άσκηση πίεσης στις αμερικανικές δυνάμεις, αφενός θα εκτονωθεί σταδιακά η ανάγκη επίδειξης πυγμής προς το εσωτερικό μέτωπο, ενώ αφετέρου θα προωθηθεί ο στόχος ουσίας, η πίεση αυτή να οδηγήσει τις αμερικανικές δυνάμεις σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απεμπλοκή από το Ιράκ. Αυτό θα εξυπηρετούσε τα ιρανικά συμφέροντα.

Το πιθανότερο τελικό αποτέλεσμα θα έχει βέβαια δύο διαστάσεις: Αφενός δεν θα οδηγήσει σε αποχώρηση τις αμερικανικές δυνάμεις, αλλά σε ενίσχυση, με τις προσδοκίες του Τραμπ για τον τερματισμό της στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ σε διάφορα μέτωπα να διαψεύδονται για μία ακόμη φορά. Αυτή θα είναι μια κατάσταση που δύναται να ελεγχθεί στο πλαίσιο μια εξέγερσης (insurgency) η οποία θα στηρίζεται στις σιιτικές πολιτοφυλακές, με στόχο να παραμείνουν υπό πίεση οι αμερικανικές δυνάμεις.

Αφετέρου όμως, η Ισλαμική Δημοκρατία θα έχει κατορθώσει να εξασφαλίσει για τους συμμάχους της, την -τακτική τουλάχιστον- υποστήριξη όσων δυνάμεων έχουν παρόμοιους στρατηγικούς στόχους. Ένα παράδειγμα είναι η Ρωσία, ενώ στην ίδια κατηγορία θα μπορούσε να ενταχθεί ακόμα και η Τουρκία.

Ο Ιρανός πρόεδρος Χασάν Ρουχάνι, σε προ ωρών τηλεφωνική συνομιλία με τον Τούρκο ηγέτη Ερντογάν, τον κάλεσε σε από κοινού δράση εναντίον των ΗΠΑ. Στόχος είναι να αποφευχθούν οι “πλέον ανάρμοστες” ενέργειες της Ουάσινγκτον, του είπε, όπως μετέδωσαν τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία.

Για να προσθέσει ο Ρουχανί, ότι “η σιωπή μας ενάντια στις επιθετικές ενέργειες μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη θρασύτητα στη λήψη επιθετικών βημάτων”. Ζήτησε δε, την από κοινού έκφραση αντίθεσης “στην επιθετικότητα της Ουάσιγκτον”, την οποία χαρακτήρισε ως τη “μεγάλη απειλή για την περιοχή”.

Εκτός κι αν ο Ρετζέτ Ταγίπ Ερντογάν επιλέξει παρασκηνιακά να επιχειρήσει να διευκολύνει τους Αμερικανούς προβάλλοντας την ανάγκη προώθησης της αποκλιμάκωσης, έχοντας το βλέμμα στραμμένο στην ανάγκη εξασφάλισης της ανοχής τους σε μέτωπα πιο άμεσου τουρκικού ενδιαφέροντος…

Εκτός απροόπτου, η δολοφονία του Κασέμ Σουλεϊμάνι θα αποδειχθεί ένα ακόμα επεισόδιο στον ανταγωνισμό για επικράτηση στη Μέση Ανατολή. Το αν θα οδηγήσει σε μια μεγάλη πολεμική σύρραξη που θα αλλάξει τον στρατηγικό χάρτη της περιοχής και ίσως όχι μόνο, θα εξαρτηθεί από το πόσο επιθυμεί κάθε πλευρά να ανέλθει στην αποκαλούμενη ως “σκάλα της κλιμάκωσης” (escalation ladder) και με ποιον τελικό στόχο.

Αυτό θα καθορίσει και το πραγματικό ρίσκο που είναι διατεθειμένος να αναλάβει κανείς σε αυτή τη διαδικασία της κλιμάκωσης. Αν και ο κίνδυνος της απώλειας του ελέγχου τέτοιων καταστάσεων είναι πάντα εγγενής…