Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας - Ο Σαδισμός

Έριχ Φρομ: «Πυρήνας του σαδισμού, κοινός σ' όλες του τίς εκφράσεις, είναι τό πάθος νά έχει κανείς απόλυτο καί απεριόριστο έλεγχο πάνω σ' ενα ζωντανό πλάσμα, είτε ζώο είτε παιδί, είτε άντρα είτε γυναίκα.
Τό ν' αναγκάσουμε κάποιον νά δοκιμάσει πόνο ή εξευτελισμό χωρίς νά μπορεί νά προστατέψει τόν εαυτό του είναι μιά εκδήλωση απόλυτου έλέγχου άλλα όχι καί η μοναδική. Τό άτομο πού ασκεί απόλυτο έλεγχο πάνω σ' ένα άλλο ζωντανό πλάσμα κάνει αυτό τό πλάσμα αντικείμενο του, ιδιοκτησία του, ενώ ταυτόχρονα γίνεται θεός γι' αυτό τό πλάσμα. 

Κάποιες φορές ό έλεγχος μπορεί νά βοηθήσει, καί σ' αύτη τήν περίπτωση μπορούμε νά μιλάμε γιά καλοήθη σαδισμό, όπως στίς περιπτώσεις πού ένα άτομο εξουσιάζει απόλυτα ένα άλλο αλλά γιά τό καλό του, καί ουσιαστικά τό προωθεί με πολλούς τρόπους — αν παραβλέψουμε τό γεγονός ότι τό κρατάει δέσμιο. Ομως στις περισσότερες περιπτώσεις ό σαδισμός είναι κακοήθης. Ο απόλυτος έλεγχος πάνω σ' ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα σημαίνει ακρωτηριασμό, ασφυξία, παραμόρφωση. Κι ένας τέτοιος έλεγχος μπορεί ν' ασκείται μ' όλες τις μορφές καί σ' όλους τους βαθμούς. 

Τό έργο του Albert Camus, Καλιγούλας δίνει ένα παράδειγμα ακραίου τύπου σαδιστικού ελέγχου πού φτάνει ως τόν πόθο της παντοδυναμίας. Βλέπουμε πώς ό Καλιγούλας, οδηγημένος άπό τίς περιστάσεις σέ μιά θέση απεριόριστης δύναμης, βουλιάζει όλο καί πιό πολύ στον πόθο γιά δύναμη. 

Κοιμάται μέ τίς γυναίκες τών γερουσιαστών κι απολαμβάνει την ταπείνωση τους όταν τους βλέπει ν' αναγκάζονται νά του φερθούν σάν φίλοι, γεμάτοι θαυμασμό καί αφοσίωση. Σκοτώνει μερικούς, άλλα καί πάλι όσοι απομένουν είναι ακόμα αναγκασμένοι νά γελούν καί ν' αστειεύονται. Ομως ακόμα κι όλη αυτή ή δύναμη δέν τόν ικανοποιεί- θέλει την απόλυτη δύναμη, γυρεύει τό αδύνατο. 

Ό Camus τόν βάζει νά πει, «θέλω τό φεγγάρι».  

Βέβαια είναι πολύ εύκολο νά πούμε πώς ό Καλιγούλας είναι τρελός, όμως η τρέλα του είναι ένας τρόπος ζωής· είναι μιά λύση στό πρόβλημα τής ανθρώπινης ύπαρξης γιατί εξυπηρετεί τήν ψευδαίσθηση τής παντοδυναμίας, τό ξεπέρασμα τών ορίων τής ανθρώπινης ύπαρξης. Προσπαθώντας νά κερδίσει αυτή τήν απόλυτη δύναμη, ό Καλιγούλας χάνει κάθε επαφή μέ τους άλλους ανθρώπους. Γίνεται απόβλητος αποδιώχνοντας τους άλλους· καί πρέπει νά τρελαθεί, γιατί όταν η προσπάθεια του ν' αποκτήσει παντοδυναμία άποτυχαίνει, μένει ένα μοναχικό κι αδύναμο άτομο. 

Φυσικά η περίπτωση τού Καλιγούλα αποτελεί εξαίρεση. Πολύ λίγοι είχαν ποτέ τήν ευκαιρία ν' αποκτήσουν τόση δύναμη ώστε νά δημιουργήσουν τήν ψευδαίσθηση πώς η δύναμη αυτή μπορεί νά γίνει απόλυτη. Εχουν υπάρξει όμως μερικοί στην ιστορία, καί μάλιστα μέχρι τήν εποχή μας· άν μείνουν πάντα νικητές, δοξάζονται σάν μεγάλοι κυβερνήτες ή στρατηγοί · άν ηττηθούν, τους θεωρούν τρελούς ή εγκληματίες. 

Αυτή η ακραία λύση στό πρόβλημα τής ανθρώπινης ύπαρξης είναι άπ' τά πρίν αποκλεισμένη γιά τό μέσο άτομο. Ωστόσο στά περισσότερα κοινωνικά συστήματα, ακόμα καί στό δικό μας, υπάρχουν άνθρωποι σέ κατώτερα κοινωνικά επίπεδα πού ασκούν κάποιον έλεγχο σέ άλλους. 

Υπάρχουν πάντα γυναίκες, παιδιά ή σκυλιά· υπάρχουν άλλοι αβοήθητοι άνθρωποι, όπως είναι οι τρόφιμοι φυλακών, οι άρρωστοι στά νοσοκομεία, οι ανήμποροι (ιδιαίτερα οι πνευματικά ανάπηροι), οι μαθητές στά σχολεία, τά μέλη τών δημόσιων γραφειοκρατιών. 

Εξαρτιέται πιά άπό τήν κοινωνική δομή σέ ποιο βαθμό ή πραγματική δύναμη τών ανώτερων ελέγχεται ή περιορίζεται σέ καθεμιά άπ' αυτές τίς περιπτώσεις, καί επομένως καί τό πόσες δυνατότητες σαδιστικής ικανοποίησης προσφέρονται σέ κάθε κατάσταση. Έκτός όμως άπ' αυτές τίς περιπτώσεις, οι θρησκευτικές ή φυλετικές μειονότητες, στό βαθμό πού είναι ανίσχυρες, προσφέρουν απεριόριστες ευκαιρίες γιά σαδιστική ικανοποίηση ακόμα καί γιά τά φτωχότερα μέλη τής πλειονότητας. 

Ό σαδισμός είναι η καλύτερη απάντηση τού ατόμου στο ότι γεννήθηκε άτομο, όταν δέν υπάρχει καμιά καλύτερη λύση. Η εμπειρία τού απόλυτου ελέγχου πάνω σ' ένα άλλο πλάσμα, τής παντοδυναμίας του σέ σχέση μ' αυτό, δημιουργεί στον άνθρωπο τήν ψευδαίσθηση ότι ξεπερνάει τους περιορισμούς τής ανθρώπινης ύπαρξης, ιδιαίτερα όταν η ζωή του είναι στερημένη άπό παραγωγικότητα καί χαρά. 

Ο σαδισμός δέν έχει ουσιαστικά πρακτικό σκοπό· δέν είναι «επιφανειακός» αλλά μορφή αφοσίωσης. Είναι η μεταμόρφωση τής αδυναμίας στην εμπειρία τής παντοδυναμίας, είναι η θρησκεία τών ψυχικά ανάπηρων. 

Ωστόσο κάθε κατάσταση στην οποία ενα άτομο η μια ομάδα αποκτά ανεξέλεγκτη δύναμη πάνω σέ κάποιον άλλο, δέ δημιουργεί σαδισμό. Πολλοί - ίσως οι περισσότεροι - γονείς, δεσμοφύλακες, δάσκαλοι καί γραφειοκράτες δέν είναι σαδιστές. Σέ πολλές περιπτώσεις η δομή τού χαρακτήρα πολλών ατόμων δέν τά ώθεί στην ανάπτυξη σαδισμού, ακόμα κι όταν οι περιστάσεις προσφέρουν ανάλογες ευκαιρίες. Ατομα μέ ισχυρό χαρακτήρα αγάπης γιά τή ζωή δέν παρασύρονται εύκολα άπό τή δύναμη, θά ήταν όμως επικίνδυνη ύπεραπλούστευση άν κατατάσσαμε τους ανθρώπους μόνο σέ δυό ομάδες: τους σαδιστές δαίμονες καί τους μή σαδιστές άγιους. Αυτό πού μετράει είναι η ένταση του σαδιστικού πάθους μέσα στό χαρακτήρα του δοσμένου ατόμου.

Υπάρχουν πολλοί πού έχουν στό χαρακτήρα τους σαδιστικά στοιχεία, αλλά τά εξισορροπούν μέ ισχυρές τάσεις αγάπης γιά τή ζωή κι έτσι δέ μπορούν νά χαρακτηριστούν σαδιστές. Συχνά σε τέτοια άτομα η εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στίς δύο τάσεις καταλήγει σέ μιά μεγάλη ευαισθησία απέναντι στό σαδισμό, καί στον αντιδραστικό σχηματισμό αλλεργικών αντιδράσεων απέναντι σ' όλες τίς μορφές του.

(Ιχνη τών σαδιστικών τους τάσεων μπορεί νά φαίνονται ακόμα στην ασήμαντη περιθωριακή τους συμπεριφορά, πού είναι όμως τόσο ελαφρά ώστε νά μή γίνονται πάντα αισθητά). Υπάρχουν κι άλλοι μέ σαδιστικό χαρακτήρα, στους οποίους ό σαδισμός εξισορροπείται τελικά από αντίρροπες δυνάμεις (αυτό δέ σημαίνει πώς απλά καταστέλλεται καί απωθείται) · έτσι ένώ μπορούν νά αισθάνονται κάποια χαρά όταν ελέγχουν αβοήθητους ανθρώπους, δέ θά συμμετείχαν ούτε θ' απολάμβαναν αληθινά βασανιστήρια καί παρόμοιες αγριότητες (εκτός κι αν βρίσκονταν κάτω άπό εξαιρετικές συνθήκες, όπως είναι η μαζική φρενίτιδα). Αυτό φαίνεται άπό τή στάση τού χιτλερικού καθεστώτος απέναντι στίς σαδιστικές αγριότητες πού γίνονταν μέ διαταγή του.

Το καθεστώς αυτό ήταν αναγκασμένο νά διατηρεί τίς εκτελέσεις τών Εβραίων καί τών Πολωνών ένα μυστικό, πού τό ήξερε μόνο η μικρή ομάδα της ελίτ τών Ές Ές, άλλα όχι καί η τεράστια πλειονότητα τού γερμανικού πληθυσμού. Σέ πολλούς λόγους τού Χίτλερ καί άλλων εκτελεστών, υπογραμμιζόταν ότι οι φόνοι έπρεπε νά γίνονται «ανθρώπινα», χωρίς σαδιστικές υπερβολές, γιατί αλλιώτικα ακόμα καί οι άντρες τών Ές Ές θά τιμωρούνταν αυστηρά. Σέ μερικές περιπτώσεις έδιναν εντολή νά περνούν άπό μιά σύντομη, καθαρά τυπική, δίκη τους ρώσους καί πολωνούς πολίτες πού θά εκτελούνταν, έτσι ώστε οι δήμιοι τους νά αισθάνονται τήν εκτέλεση σάν «νόμιμη».

Αν κι όλα αυτά ηχούν παράλογα μέ τήν υποκρισία τους, δεν παύουν ν' αποτελούν απόδειξη ότι οι ηγέτες τών Ναζί πίστευαν πώς οι σαδιστικές πράξεις σέ μεγάλη κλίμακα θά έκαναν τους πιό νομοταγείς οπαδούς τού καθεστώτος νά επαναστατήσουν. Ένας μεγάλος όγκος υλικού έχει έρθει στό φώς άπό τό 1945, άλλα ακόμα δέν εξετάστηκε μέ ακρίβεια σέ ποιο βαθμό η πλειονότητα τών Γερμανών ωθήθηκε σέ σαδιστικές πράξεις — ακόμα κι όταν απέφευγε νά τίς ξέρει.

Σαδιστικά γνωρίσματα στό χαρακτήρα μπορούν νά παρουσιαστούν καλύτερα καί εμφανέστερα άν τά απομονώσουμε άπό τήν όλη δομή τού χαρακτήρα. Αυτά ανήκουν σ' ένα σύνδρομο πού πρέπει νά νοηθεί σάν σύνολο. Γιά τό σαδιστικό χαρακτήρα όλα τά ζωντανά πλάσματα μπορούν νά ελεγχθούν, τά ζωντανά πλάσματα γίνονται αντικείμενα. Ή, γιά νά γίνουμε πιό ακριβείς, τά ζωντανά πλάσματα μεταμορφώνονται σέ ζωντανά αντικείμενα ελέγχου. Οι αντιδράσεις τους δημιουργούνται μέ τόν εξαναγκασμό εκείνου πού τά έλέγχει.

Ο σαδιστής θέλει νά γίνει κύριος τής ζωής, γιαυτό καί επιδιώκει νά διατηρήσει τή ζωή στό θύμα του. Κι αυτό είναι πού τόν διακρίνει ουσιαστικά άπό τό καταστροφικό άτομο. Ό καταστροφέας θέλει νά εξοντώσει τό άτομο, νά τό εξαφανίσει, νά καταστρέψει τήν ίδια τή ζωή· ό σαδιστής γυρεύει τήν αίσθηση πώς ελέγχει καί πνίγει τή ζωή.

Ένα άλλο γνώρισμα τού σαδιστή είναι πώς τόν ερεθίζουν μόνο τά αβοήθητα άτομα καί ποτέ τά ισχυρά. Γιά παράδειγμα, δέν αισθάνεται καμιά σαδιστική ικανοποίηση άν πληγώσει έναν εχθρό σέ μιά μάχη ίσου προς ίσο, επειδή σ' αυτή τήν κατάσταση η πρόκληση μιας πληγής δέν είναι έκφραση έλεγχου. Γιά τό σαδιστικό χαρακτήρα μόνο μιά θαυμαστή ιδιότητα υπάρχει-η δύναμη, θαυμάζει, αγαπάει καί υποτάσσεται μόνο σέ κείνους πού έχουν δύναμη, ένώ περιφρονεί καί θέλει νά ελέγχει τους ανίσχυρους πού δέ μπορούν νά τόν πολεμήσουν.

Ό σαδιστικός χαρακτήρας φοβάται όλα όσα δέν είναι βέβαια καί προβλέψιμα, όλα όσα τού προσφέρουν εκπλήξεις πού θά τόν ανάγκαζαν ν' αντιδράσει αυθόρμητα καί γνήσια. Γι' αυτόν ακριβώς τό λόγο φοβάται τή ζωή. Η ζωή τόν τρομάζει ακριβώς επειδή άπό τή φύση της είναι απρόβλεπτη καί αβέβαιη.

Μπορεί νά είναι δομημένη, άλλά δέν έχει σταθερή τάξη· μόνο ένα είναι βέβαιο στή ζωή: πώς όλοι οι άνθρωποι πεθαίνουν. Όμοια αβέβαιη είναι καί η αγάπη. Τό νά σ' αγαπούν απαιτεί τήν ικανότητα νά γίνεσαι αγαπητός, νά προκαλείς αγάπη, κι αυτό εμπεριέχει πάντα ένα κίνδυνο απόρριψης ή αποτυχίας. Νά γιατί ό σαδιστικός χαρακτήρας μπορεί ν' «αγαπήσει» μόνο όταν ελέγχει, δηλαδή μόνο όταν ασκεί μιά εξουσία πάνω στό αντικείμενο της αγάπης του.

Ό σαδιστικός χαρακτήρας είναι συνήθως ξενοφοβικός και νεοφοβικός — καθετί τό παράξενο είναι καινούργιο καί καθετί καινούργιο προκαλεί φόβο, υποψία καί απαρέσκεια, επειδή απαιτεί αυθόρμητη, ζωντανή καί άτυποποίητη ανταπόκριση.

Ένα άλλο στοιχείο στό σύνδρομο αυτό είναι η δουλικότητα καί η δειλία του σαδιστή. Ισως φαίνεται αντίφαση πώς ό σαδιστής είναι πρόσωπο υπάκουο. Κι ωστόσο όχι μόνο δέν είναι αντίφαση, αλλά αναγκαιότητα.

Είναι σαδιστής επειδή νιώθει ανίσχυρος, άψυχος, ανίκανος. Προσπαθεί νά εξισορροπήσει αυτή τήν έλλειψη αποκτώντας εξουσία πάνω σέ άλλους, μεταμορφώνοντας τό σκουλήκι πού νιώθει πώς είναι σέ θεό. Ακόμα όμως κι ό σαδιστής πού έχει δύναμη υποφέρει άπό τήν ανθρώπινη αδυναμία του. Μπορεί νά σκοτώνει καί νά βασανίζει, άλλα μένει πάντα ένα άτομο δίχως αγάπη, απομονωμένο, τρομαγμένο, πού χρειάζεται μιά ανώτερη δύναμη γιά νά τήν υπακούει. Γιά κείνους πού βρίσκονταν ένα σκαλοπάτι πιό κάτω άπό τόν Χίτλερ, ό Φύρερ εκπροσωπούσε τήν ανώτερη δύναμη· γιά τόν ίδιο τόν Χίτλερ ανώτατη δύναμη ήταν η Μοίρα, οι νόμοι της εξέλιξης.

Αυτή η ανάγκη υποταγής είναι ριζωμένη στό μαζοχισμό. Ό σαδισμός καί ό μαζοχισμός, πού συνδέονται πάντα, αποτελούν αντιθέσεις σέ μπηχαβιοριστική βάση άλλά στην πραγματικότητα είναι δυό διαφορετικές όψεις μιας βασικής κατάστασης: της αίσθησης της άνημπόριας. Καί ό σαδιστής καί ό μαζοχιστής χρειάζονται κάποιο άλλο πλάσμα γιά νά τους «συμπληρώνει».

Ο σαδιστής κάνει τό άλλο πλάσμα προέκταση τού εαυτού του, ό μαζοχιστής κάνει τόν εαυτό του προέκταση κάποιου άλλου. Καί οι δύο ζητούν μιά συμβιωτική σχέση επειδή κανείς τους δέν έχει κάποιο κέντρο μέσα του. Αν καί φαινομενικά ό σαδιστής είναι ελεύθερος άπό τό θύμα του, δέν παύει νά τό χρειάζεται μέ τρόπο διεστραμμένο.

Μιας κι η σχέση σαδισμού καί μαζοχισμού είναι πολύ στενή, είναι πιο σωστό νά μιλάμε γιά σαδομαζοχιστικούς χαρακτήρες, άν καί σέ κάθε συγκεκριμένο άτομο κυριαρχεί η μιά ή η άλλη πλευρά. Ό σαδομαζοχιστής ονομάζεται καί «αυταρχικός χαρακτήρας», όταν μεταφράζουμε τήν ψυχολογική πλευρά της δομής τού χαρακτήρα του στην ορολογία τής πολιτικής συμπεριφοράς. Η έννοια δικαιώνεται στό γεγονός ότι άτομα πού η πολιτική τους στάση περιγράφεται γενικά σάν αυταρχική (ενεργητική καί παθητική) δείχνουν συχνά (στην κοινωνία μας) χαρακτηριστικά σαδομαζοχιστικού χαρακτήρα: έλεγχο στους κατώτερους καί υποταγή στους ανώτερους.

Ό σαδομαζοχιστικός χαρακτήρας δέ μπορεί νά γίνει απόλυτα κατανοητός χωρίς ν' αναφερθούμε στην έννοια του Freud γιά τό «πρωκτοερωτικό άτομο», πού τή διεύρυναν οι μαθητές του, ιδιαίτερα ό Κ. Abraham καί ό Ernst Jones.

Ό Freud (1908) πίστευε πώς τό πρωκτοερωτικό άτομο εκδηλωνόταν μ' ένα σύνδρομο γνωρισμάτων τού χαρακτήρα του: πείσμα, μεθοδικότητα καί φιλαργυρία, στά οποία προστέθηκαν αργότερα η ακρίβεια καί η μανία τής καθαριότητας. Η συνέχεια εδώ:

Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας - Ο Σαδισμός | Braining.gr

* Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μη συμπίπτουν με τις απόψεις του/της αρθρογράφου ή τα περιεχόμενα του άρθρου.