Περίληψη: Η πόλις-κράτος της Αθήνας, το 5ο αιώνα π.Χ., γνώρισε σπουδαία άνθηση, που την οφείλει στον Περικλή. Μέσα σε αυτή την ακμή δημιουργήθηκε το θέατρο, το οποίο μεταδίδει στο θεατή ανώτερες αξίες και ηθικά διδάγματα. Στη παρούσα μελέτη θα ασχοληθώ με το Σοφοκλή και πιο συγκεκριμένα με την «Αντιγόνη».
Ειδικότερα, θα επικεντρωθώ στην ισχύ των άγραφων νόμων, που η ηρωίδα υπερασπίζεται έναντι των θετών νόμων ενός τυράννου, προκειμένου να επιτελέσει το ιερό της καθήκον.
Στην αρχή, θα αναφερθώ σε αυτή τη σύγκρουση, αφού στην «Αντιγόνη» αντικατοπτρίζεται η αντίσταση ενός απλού πολίτη στη πολιτική εξουσία, όταν αυτή υπερβαίνει τις δικαιοδοσίες της και καταβαραθρώνει τα δικαιώματα του. Στη συνέχεια, θα γίνει μία μνεία στη τραγικότητα των δύο κεντρικών ηρώων του έργου, για να γίνει πρόδηλο το αδιέξοδο, στο οποίο έχουν βρεθεί οι δύο ήρωες. Στο τέλος, θα εστιάσω στο πρόλογο του δράματος, όπου διαφαίνεται, για πρώτη φορά, η σύγκρουση της Αντιγόνης με τον Κρέοντα. Ακόμα, θα δώσω έμφαση στη δεύτερη σκηνή του δευτέρου επεισοδίου, που υπάρχει η κορύφωση του έργου με τις ρήσεις της Αντιγόνης και του Κρέοντα, όπου οι δύο ήρωες εκθέτουν τα επιχειρήματά τους. Συνεπώς, σε αυτή τη μελέτη θα ασχοληθώ ιδιαίτερα με τις ανώτερες αξίες και τις ηθικές αρχές, που υποστηρίζει η Αντιγόνη, καθώς η ηρωίδα του Σοφοκλή αίρεται πάνω από τα χαμηλά και τα ανθρώπινα και γίνεται ο εκφραστής φιλελεύθερων αρχών διατυπώνοντας πανανθρώπινα αιτήματα.
Είναι γενικά αποδεκτό ότι, η Ελλάδα θεωρείται, χάρη στο σπουδαίο πολιτισμό της, το λίκνο της δημοκρατίας, πάνω στον οποίο δομήθηκε ο Δυτικός Πολιτισμός. Ειδικότερα, η πόλις-κράτος της Αθήνας γνώρισε σπουδαία άνθηση και ακμή, κατά το 5ο αιώνα π.Χ., χάρη σε μία σπουδαία προσωπικότητα, που δεν είναι άλλη από το ταγό της το Περικλή. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι, ο αιώνας αυτός έμεινε στην ιστορία ως ο «Χρυσός Αιώνας του Περικλέους». Μέσα, λοιπόν, σε αυτή την ακμή δημιουργήθηκαν χρηστοί πολίτες, δηλαδή καλοί κἀγαθοί ἄνδρες, και το πολίτευμα της δημοκρατίας. Τότε ακριβώς ήταν που άρχισε και ολοκληρώθηκε το θαύμα της Ακρόπολης, δημιουργήθηκαν οι Φιλοσοφικές σχολές και αναπτύχθηκε η τραγωδία, όπου είναι καθαρά δημιούργημα του Ελληνικού Πνεύματος και με τις υψηλές ιδέες, που περιέχει, είναι ένα σοβαρό, σεμνό και μεγαλόπρεπο δράμα (Τοπούζης, 1992, σ. 28-29). Εκπρόσωποι της τραγικής ποίησης θεωρούνται, κατά χρονολογική σειρά γέννησης, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.
Ο Σοφοκλής, ειδικότερα, ο οποίος γεννήθηκε το 496 π.Χ. στον Ίππιο Κολωνό της Αθήνας και πέθανε το 406 π.Χ. (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 26-27) έγραψε 130 τραγωδίες, από τις οποίες σώζονται μόνο οι 7 (Τοπούζης, 1992, σ. 30). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι, η κλίση του προς τη ποίηση εκδηλώθηκε από πολύ νωρίς αφού, σε ηλικία μόλις 29 ετών, το 468 π.Χ. νίκησε το μεγάλο δραματικό ποιητή Αισχύλο σε αγώνα τραγωδίας (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 27). Έτσι, κατάφερε να κερδίσει τη συμπάθεια των συμπολιτών του, που τον συνόδευσε έως το τέλος της ζωής του, μιας και μετά τη νίκη του αυτή και σε όλο το μακροχρόνιο βίο του (πέθανε σε ηλικία ενενήντα ετών) δεν σταμάτησε ποτέ να συγγράφει τραγωδίες. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, το τελευταίο του έργο το παρουσίασε το 409 π.Χ. σε ηλικία 87 ετών (Griffith, 1999, σ. 1). Έλαβε μέρος σε 30 δραματικούς αγώνες εκ των οποίων 20 φορές κατάφερε να στεφθεί νικητής. Αξίζει να σημειωθεί ότι, ποτέ δεν κατατάχθηκε στη τρίτη θέση (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 27).
Η Αντιγόνη είναι το δεύτερο, σε αρχαιότητα, από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή και θεωρείται μία από τις τελειότερες τραγωδίες. Το δίδαξε το 442 π.Χ. κερδίζοντας τη πρώτη νίκη (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 31). Στην υπόθεση του δράματος, που αποδίδεται στο γνωστό γραμματικό Αριστοφάνη το Βυζάντιο, αναφέρεται ότι, ο Σοφοκλής εξαιτίας της επιτυχίας, που είχε η παράσταση της Αντιγόνης, εκλέχθηκε στο αξίωμα του στρατηγού μαζί με τον Περικλή στην εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον της Σάμου (Μαρκαντωνάτος, 2004, σ. 15). Ο Σοφοκλής για να γράψει την Αντιγόνη εμπνεύστηκε από το μυθολογικό κύκλο των Λαβδακιδών, ο οποίος, χάρη στις πολυάριθμες παραλλαγές του, στάθηκε αρωγός στη γόνιμη καλλιτεχνική φαντασία των τραγικών ποιητών (Μαρκαντωνάτος-Πλατυπόδης, 2012, σ. 19).
Στο σημείο, όμως, αυτό θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός ότι, η Αντιγόνη αποτελεί μία λεπτομέρεια του μύθου των Λαβδακιδών και ότι ο Σοφοκλής ήταν ο πρώτος, από τους δραματικούς ποιητές, ο οποίος συγκινήθηκε από αυτή τη λεπτομέρεια και τη χρησιμοποίησε σαν μία υπόθεση αυτοτελή. Συνεπώς, μερικά ουσιώδη στοιχεία της Αντιγόνης ανήκουν καθ’ ολοκληρίαν στη δραματική ευρηματικότητα του μεγάλου αυτού τραγικού (Μαρκαντωνάτος, 2004, σ. 21). Όμως, καλό θα ήταν να αναφέρουμε ότι, την υπόθεση της Αντιγόνης πραγματεύτηκαν μετά το Σοφοκλή και άλλοι δραματουργοί. Ένας από αυτούς είναι και ο μεγάλος τραγικός ποιητής Ευριπίδης, που έγραψε και αυτός ένα έργο, που το ονόμασε «Αντιγόνη». Ωστόσο, το έργο του Ευριπίδη, αν και πραγματεύεται την ίδια υπόθεση, παρουσιάζει ουσιώδεις διαφορές από το ομότιτλο έργο του Σοφοκλή, μιας και στον Ευριπίδη η Αντιγόνη παρουσιάζει χαρακτηριστικά πλησιέστερα προς τη γυναικεία φύση. Δυστυχώς, από την «Αντιγόνη» του Ευριπίδη σώζονται λίγοι μόνο στίχοι. Επίσης, ενδεικτικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι, στη ρωμαϊκή εποχή ο L. Accius έγραψε ένα έργο που το ονόμασε «Antigone» (Μαρκαντωνάτος, 2004, σ. 21-22), ενώ στα νεώτερα χρόνια έργα βασισμένα στην υπόθεση της Αντιγόνης υπήρξαν πάρα πολλά όπως του Ζ. Ανουίγ ή του Μ. Μπρεχτ (Δρακόπουλος-Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 31).
Πιο αναλυτικά, η υπόθεση του έργου έχει ως έξης: στη Θήβα, μετά την αποκάλυψη των αμαρτημάτων του Οιδίποδα, οι γιοι του Ετεοκλής και Πολυνείκης αναλαμβάνουν ανά έτος την εξουσία. Ο Ετεοκλής, όμως, αθετεί τη συμφωνία. Έτσι, ο Πολυνείκης στρέφεται με στρατό εναντίον της πόλης. Αυτό το γεγονός έχει σαν επακόλουθο τα δύο αδέρφια να αλληλοσκοτωθούν και ο Κρέων, ο οποίος αναλαμβάνει την εξουσία, απαγορεύει τη ταφή του Πολυνείκη. Η Αντιγόνη, η οποία είναι η αδερφή του Πολυνείκη και του Ετεοκλή, υπακούοντας στον ηθικό νόμο, θάβει τον αδερφό της. Για τη πράξη της αυτή συλλαμβάνεται και ο Κρέων τη καταδικάζει σε θάνατο. Ο Αίμων, ο οποίος είναι γιος του Κρέοντα και αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης, μάταια προσπαθεί να μεταπείσει το πατέρα του. Οπότε, ο θάνατος της Αντιγόνης οδηγεί τον Αίμονα στην αυτοκτονία. Το έργο τελειώνει με τη μητέρα του Αίμονα, την Ευρυδίκη να τον ακολουθεί στο θάνατο αυτοκτονώντας και η ίδια, ενώ ο Κρέων μεταμελείται για την ισχυρογνωμοσύνη του.
Με βάση την υπόθεση του δράματος μπορούμε να εξαγάγουμε το συμπέρασμα ότι, η κύρια ιδέα του έργου είναι η σύγκρουση του φυσικού και του θετού δικαίου, τα οποία πολλές φορές βρίσκουμε να αντιμάχονται. Είναι αλήθεια ότι, κάθε έθνος προσπαθεί ανάλογα με την εσωτερική του ανάπτυξη να εσωκλείει μέσα από ορισμένους κανόνες κάθε τι θεωρεί, με βάση τη συνείδηση του, ως αληθινό και ως δίκαιο. Με αυτό τον τρόπο, προήλθαν οι γραπτοί νόμοι, δηλαδή αυτό που ονομάζουμε θετό δίκαιο. Στο συγκεκριμένο δράμα παρουσιάζεται η σύγκρουση του κατά συνείδηση δικαίου, δηλαδή του φυσικού δικαίου, έναντι του θετού δικαίου. Συνεπώς, στην Αντιγόνη του Σοφοκλή γίνεται εμφανής αυτή η πολιτική χροιά. Έχουμε, δηλαδή, τη σθεναρή αντίσταση της Αντιγόνης απέναντι στο Κρέοντα, που αντικατοπτρίζεται σαν την αντίσταση ενός απλού πολίτη στη πολιτική εξουσία, η οποία υπερβαίνει τις δικαιοδοσίες της και καταβαραθρώνει τα δικαιώματά του (Γεωργουσόπουλος, 1994, σ. 18).
Άρα, από τη μία έχουμε την Αντιγόνη, η οποία εκπροσωπεί το φυσικό δίκαιο, δηλαδή υπερασπίζεται τον άγραφο ηθικό νόμο, το ηθικό δίκαιο και τις ηθικές αξίες. Ενώ, από την άλλη έχουμε το Κρέοντα, που εκπροσωπεί το θετό δίκαιο, δηλαδή μάχεται υπέρ των πολιτικών αρχών του τυραννικού του καθεστώτος. Η Αντιγόνη μπορεί να πεθαίνει, αλλά ταυτόχρονα βγαίνει η νικήτρια διαμέσου της μετάνοιας του Κρέοντα, ο οποίος αποζητά το θάνατο ως τη μόνη λύτρωση (Ρώσση, σ. 8). Με αυτό τον τρόπο αποδεικνύεται ότι, οι άγραφοι ηθικοί νόμοι, οι οποίοι θεσπίζονται από το Δία και τη Δίκη και άρα είναι θείοι νόμοι, θεωρούνται ανώτεροι και αιώνιοι από εκείνους των ανθρώπων, αφού για την ηρωίδα του έργου ο νόμος του Κρέοντα δεν λογίζεται ως αληθινός νόμος αλλά ως η αυθαίρετη απόφαση ενός τυράννου. Κατ’ επέκταση, οι άγραφοι αυτοί νόμοι πρέπει να είναι πάντοτε ιεροί και συνάμα απαραβίαστοι, μιας και πηγάζουν από τον Όλυμπο (Μαρκαντωνάτος, 2004, σ. 51-52).
Οπότε, σε αυτό το δράμα υπάρχει η σύγκρουση ανάμεσα στους δύο κεντρικούς ήρωες, που είναι η Αντιγόνη και ο Κρέων. Αυτά τα δύο πρόσωπα θεωρούνται τραγικά. Η τραγικότητα θεωρείται μία κατάσταση, που καταδεικνύει τη σύγκρουση του τραγικού ήρωα με ανώτερες δυνάμεις, όπως λογίζεται η μοίρα. Επίσης, συμπεριλαμβάνει και τη μετάβαση από την άγνοια στη γνώση, διλήμματα και αδιέξοδα, τα οποία έχουν σαν μόνη συνέπεια τα αισθήματα ενοχής, μοναξιάς συντριβής και λύτρωσης (Δρακόπουλος- Ναστούλης-Ρώμας, 2001, σ. 15).
Η τραγικότητα της Αντιγόνης έγκειται στο δίλημμα αν θα έπρεπε να θάψει τον αδερφό της ή να συμμορφωθεί με τους νόμους του Κρέοντα. Επιπρόσθετα, οφείλεται στη συναίσθηση ότι, τιμωρείται άδικα, αφού πληρώνει πατρικά αμαρτήματα, μόνο και μόνο επειδή επιτέλεσε το ιερό καθήκον προς τον αδερφό της. Από την άλλη πλευρά, η τραγικότητα του Κρέοντα παρουσιάζει διάφορες εκφάνσεις. Αρχικά, δεν γνωρίζει τον άνθρωπο, ο οποίος έκανε τη ταφή του Πολυνείκη. Έπειτα, απομονώνεται από τον Αίμωνα, με τον οποίο ήρθε σε βαθιά ρήξη. Στο τέλος, σαν αποκορύφωμα αυτοκτονούν όλα τα μέλη της οικογένειάς του εξαιτίας της σκληρότητας, της οποίας έδειξε. Με τη τιμωρία αυτή, η οποία βοηθάει στο να επέλθει κάθαρση, ο άλλοτε υπερόπτης και σκληρός Κρέοντας καταντάει ένα ψυχικό αλλά συνάμα και σωματικό ράκος, που το μόνο που αποζητά είναι ο θάνατος, για να λυτρωθεί. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να λεχθεί ότι, η αντιπαράθεση ανάμεσα σε αυτούς τους δύο χαρακτήρες, που έχει τις ρίζες της μέσα από τις διαφορές του γένους, της ηλικίας και των πολιτικών θέσεων, αναπαρίσταται πλήρως από το ύφος του λόγου του καθενός και από τον τρόπο που μιλάνε (Griffith, 1999, σ. 36). Συνέχεια εδώ:
0 Σχόλια