Το Ρέθυμνο σε ταξιδεύει στις μνήμες αρχοντιάς στην «Αυλή» μιας πολιτείας που έχει το μέτωπό της στραμμένο προς τη θάλασσα
Μαστροπαύλος Νίκος Γ.Ελεύθερο πνεύμα πάνω από τη θάλασσα, τα κάστρα και τους ελαιώνες
Ο Παντελής Πρεβελάκης είναι μαζί με τον φίλο του Νίκο Καζαντζάκη οι πιο γλαφυροί εκφραστές του ελεύθερου πνεύματος και της ιδεολογίας της Κρήτης στο χαρτί. Ποτέ δεν έφυγε από το μυαλό μου το «Χρονικό μιας Πολιτείας», το πρώτο τυπωμένο γραπτό του Πρεβελάκη στα χρόνια της νιότης του.
Μιλούσε με σπάνια ευαισθησία για ό,τι αντίκρισε για πρώτη φορά, την πολιτεία όπου γεννήθηκε, το Ρέθυμνο. Κι όταν κι εγώ αντίκρισα την πολιτεία από ψηλά, από τον διεθνή δρόμο, όπως στην Κρήτη τον βασικό αυτοκινητόδρομο που συνδέει τις μεγάλες πολιτείες της βόρειας ακτής της μεγαλονήσου, το ελεύθερο πνεύμα του Πρεβελάκη που απογειώθηκε μέσα από το «Χρονικό» άρχισε να φτερουγίζει ολοζώντανο πάνω από το μικρό λιμάνι, την παλιά γειτονιά με τα στενά σοκάκια, τη βενετσιάνικη Φορτέτζα, τους μεσόγειους ελαιώνες και τις μοναχικές χαρουπιές, τη θρυλική μονή Αρκαδίου-σύμβολο του ελεύθερου πνεύματος και της αυτοθυσίας για το πάτριο χώμα, τα ερείπια της Ελεύθερνας, μιας από τις ονομαστές αρχαίες πόλεις της Κρήτης, από την ίδια τη δεύτερη άνοιξη που τυλίγει τα ερείπια και κάνει να ευωδιά το ανθισμένο, καλλίγραμμο, σώμα της γοργόνας της Μεσογείου.
Σαν ηχώ στα στενοσόκακα και στα κάστρα ακούγεται η φωνή του Πρεβελάκη: «Λέγεται πως τον παλιό καιρό ακούστηκε στον κόσμο για το εμπόριό της, πως πρόκοψε στη ναυτοσύνη, γέννησε κιόλας δυο-τρεις καλούς ποιητάδες και ζωγράφους, που 'ναι πάντα χρειαστοί για να βαστιέται τ' όνομα ενός τόπου ακατάλυτο, όταν βουβαθούν τα παζάρια του κ' οι ταρσανάδες του ρημάξουν και τα καλύτερα παιδιά του κάμουν φύλλα και φτερά».
Μία από τις εκδόσεις του «Χρονικού» εικονογράφησε με ξυλογραφίες ο Γιάννης Κεφαληνός, ο πρώτος δάσκαλος Χαρακτικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, στην οποία ο Πρεβελάκης δίδασκε Ιστορία της Τέχνης. Ετσι η χαρακτική δεν θα μπορούσε να λείπει από αυτή την εξερεύνηση του Ρεθύμνου. Την εποχή που πήγαμε, χειμώνα καιρό, στο Ρέθυμνο και στην ενδοχώρα του οι ανθρώπινες φιγούρες ήσαν φευγαλέες. Ανέλαβε να τις βάλει στο κάδρο μας ο ευαίσθητος Αριστείδης Βλάσσης, με τους ανθρώπους της πολιτείας να παρεπιδημούν στο μικρό λιμάνι ή να αισθάνονται την άνοιξη ξαπλωμένοι στα ξέφωτα των ελαιώνων. Αισθανθήκαμε μέσα βαθιά μας πολύ ταιριαστή αυτή τη συνεύρεση του λογοτέχνη και του ζωγράφου.
Αναμνήσεις στη ζωή της αρχοντικής γειτονιάς
Από το μουσείο κατεβαίνεις τα σκαλιά και χάνεσαι στην παλιά γειτονιά. Τα σπίτια είναι σφιχτοδεμένα, άρα και οι κοινωνικές σχέσεις είναι «ζεστές», όπως συμβαίνει στις τοιχογυρισμένες πολιτείες. Αυτό δημιουργεί ιδιαίτερο στυλ ζωής που μια αυθεντική έκφρασή του απολαμβάνεις στην «Αυλή». Εκεί η Κατερίνα Ξεκάλου δημιούργησε έναν παράδεισο για να ζήσεις αισθαντικά τις ημέρες και τις νύχτες σου στην πόλη του Ρεθύμνου.
Στο εστιατόριο και στις σουίτες της «Αυλής» (Ξανθουδίδου 22 και Ραδαμάνθιος, www.avli.gr) πλανώνται οι αναμνήσεις από την αρχοντιά της πολιτείας. Στο εστιατόριο, στο κτίριο και στην αυλή ενός ρεθεμνιώτικου αρχοντικού του 1600, μια ομάδα νέων ανθρώπων προσπαθεί να συνδυάσει μνήμες και υλικά τού χθες με τις συνήθειες του σήμερα, εμφυσώντας στα πιάτα τον περιπετειώδη αγέρα της Κρήτης και της μεσογειακής λεκάνης. Ετσι, καταφθάνουν στο τραπέζι κοτόπουλο φιλέτο με σάλτσα πορτοκάλι και μπρόκολο, χοιρινές μπουκιές με ντομάτα και μυριστικά, αρνίσιο μπιφτέκι με πίτα και βιολογικό γιαούρτι, χοχλιοί μπουμπουριστοί με αρισμαρί και θαλασσινό αλάτσι, απάκια στο τηγάνι, ντάκος με ατσιποπουλιανό παξιμάδι, ντομάτα, ρίγανη και φέτα Πλυμάκη από την Ασή Γωνιά, πατάτα οφτή με αλάτσι και λεμόνι για τη ρακή, χταπόδι λιόκαφτο και μελωμένο, σουπιές με το μελάνι τους, μακαρόνια σκιουφιχτά με γαρίδες και λαχανικά, γραβιέρα βιολογική Δραμιτινού 12μηνης παλαίωσης από Καλογήρου, πηχτόγαλο Τζουρμπάκη από τις Καρίνες Αγίου Βασιλείου κ.ά.
Στον ύπνο στα «Avli Lounge Apartments» και «Avli La Strada - Candy Suites» κυριαρχούν τα χρώματα, μέσα σε ένα απίθανο κουβάρι κρητικών, βενετσιάνικων και ανατολίτικων τεχνοτροπιών, ένα σύμπλεγμα παλιών αρχοντικών του 1530 και 1560, που έβαλε σε τάξη και έφερε στην εποχή μας η γνώση και η ευαισθησία του αρχιτέκτονα και αντιδημάρχου Ρεθύμνου Κώστα Ηλιάκη και η αισθητική και το μεράκι της Μαρίας Ξεκάλου. Πέτρινοι τοίχοι, βοτσαλωτά πατώματα, βενετσιάνικες αψίδες, έργα τέχνης, έπιπλα-αντίκες, κρύσταλλα και πορσελάνες σε συντροφεύουν στη ζωή σου για μια, δυο, τρεις, όσες μέρες μπορέσεις να διαθέσεις στο Ρέθυμνο, γιατί σίγουρα θα είναι λιγότερες από αυτές που θα ήθελες. Στα πρωινά υπάρχει πάλι η νότα του τόπου με χόντρο ελαφρά μαγειρεμένο με γάλα και σταφίδες, το σφουγγάτο, η παραδοσιακή κρητική ομελέτα με ανθότυρο και κολοκύθια, η σφακιανή πίτα γεμιστή με μυζήθρα και από πάνω καρύδια και μέλι.
Η ενδοχώρα, η Ελεύθερνα και οι κρητικές δέσποινες
Στους εκτεταμένους αρχαιολογικούς χώρους έχεις την αίσθηση ότι πράγματι σεργιανάς στο παρελθόν, έτσι γοητευτικά καθώς πλέκονται τα σύγχρονα χωριά με τα ερείπια της αρχαίας πόλης, η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας με το νεκροταφείο της Ελεύθερνας, τα τείχη της ακρόπολης με τους τοίχους των λιόφυτων.
Αυτή η πολιτεία φαίνεται περίκλειστη στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου, στις υπώρειες του Ψηλορείτη, κάπου 10 χλμ. μέσα από την ακτή. Αλλά στην πρώτη εποχή της ακμής, τους ύστερους πρωτογεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνους (9ος - 6ος αι. π.Χ.), είχε έμμεσες ή άμεσες επαφές με άλλες πόλεις και περιοχές της Κρήτης, με τις Κυκλάδες, την Αττική, την Πελοπόννησο, την Εύβοια, τα Δωδεκάνησα, τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, τη Φοινίκη και γενικότερα τη Συροπαλαιστινιακή Ακτή και την Εγγύς Ανατολή, την Αίγυπτο, ίσως και τη Σικελία και την Ετρουρία ακόμη. Αυτής της εποχής είναι το ιερό στην ακρόπολη του Πρινέ, το μέγαρο στον Κατσίβελο, η οικία στα Ξενιανά, τα ιερά στο Νησί και στο Ελλενικό, καθώς και τα μεγάλα ταφικά οικοδομήματα στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας.
Οι αρχαιολογικοί χώροι στην Ελεύθερνα δεν είναι ακόμα επισκέψιμοι, καθώς συνεχίζεται η ανασκαφή από την ομάδα του καθηγητή Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη. Βλέπεις από την περίφραξη τα σκάμματα και τα ερείπια που έχουν αποκαλυφθεί, αλλά τώρα υπάρχει η ευκαιρία ως τις 8 Μαΐου να θαμπωθεί κανείς από την αρχοντιά των κρητικών δεσποίνων στην εκπληκτική έκθεση «Οι πριγκίπισσες της Μεσογείου στην ακμή της Ιστορίας» που παρουσιάζεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα. Η Ελεύθερνα έχει αρχίσει ήδη να εκπέμπει τα εκθαμβωτικά μηνύματά της…
Οχι μία, ούτε δύο, αλλά τέσσερις αριστοκράτισσες ιέρειες, από 13,5 ως 72 ετών, βρέθηκαν θαμμένες σε πίθους στην Ορθή Πέτρα, σε ένα κτίριο των τελών του 8ου - αρχές του 7ου αι. π.Χ. Είχαν ενταφιαστεί σύμφωνα με την ημερήσια φορά του ήλιου, από την ανατολή η μικρότερη προς τη δύση η μεγαλύτερη. Στο επεξηγηματικό κείμενο της έκθεσης σημειώνεται:
«Η ξεχωριστή θέση που κατείχαν οι συγκεκριμένες νεκρές στην πρωτοαρχαϊκή κοινωνία της Ελεύθερνας τεκμηριώνεται από την ίδια τη μνημειακή κατασκευή του κτιρίου που είχαν ενταφιαστεί, τα πάσης φύσεως κτερίσματα, τα προσωπικά αντικείμενα και τα ενδύματά τους, στα οποία ήταν πιθανόν ραμμένα περίτμητα χρυσά ελάσματα και χρυσές ταινίες. Η παρουσία, εξάλλου, μινωικών σφραγιδόλιθων, αλλά και σκαραβαίων από την Αίγυπτο ή τη Φοινίκη, δηλώνει μια "εξοικείωση" τόσο με το μινωικό-μυκηναϊκό παρελθόν της Κρήτης όσο και με την Ανατολή».
Οι κρητικές δέσποινες αποπνέουν μυστήριο και λάμψη, ειδικά τα απίθανα, ολόχρυσα περίαπτα, της μικρότερης σε σχήμα χελώνας, της αμέσως επόμενης με δαιδαλική μορφή και της μεγαλύτερης με κρανοφόρους άνδρες. Γενικώς οι ταφές στην Ορθή Πέτρα είναι γεμάτες αινίγματα και πλούσια κτερισματικά σύνολα, τα οποία περιλαμβάνουν όπλα, εργαλεία, κοσμήματα, αγγεία κ.λπ., από διάφορα υλικά. Οπως επίσης σημειώνεται στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης: «Συγκεκριμένες ταφικές πυρές - όπως αυτή του ελευθερναίου αριστοκράτη πολεμιστή και του δειροτομηθέντος (αποκεφαλισμένου) εχθρού του - κυριολεκτικά εικονογραφούν τους στίχους του ομηρικού έπους (ραψωδία 4) όπου περιγράφεται η καύση του Πατρόκλου ή άλλων ηρώων».
Αρκάδι αισθαντικό και ανυπότακτο
Οι ήρωες πάντα αποτραβιούνται στη μοναξιά τους. Ετσι μοιάζει και το Αρκάδι (5 χλμ. από το Ρέθυμνο) καθώς το αντικρίζεις από μακριά, από τη στροφή του δρόμου που σε βγάζει απέναντί σου. Αυτή η μοναξιά του το έκανε να έχει πάντα συντροφιά επαναστάτες, όπως στη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866, που οι κεφαλές της την κατεύθυναν από εδώ. Ο ηγούμενος Γαβριήλ Μαρινάκης υπέθαλπε την επαναστατική επιτροπή και οι πασάδες - ανάμεσά τους και ο Ισμαήλ Φερίχ Πασάς, το παιδί από το Ψυχρό του οροπεδίου Λασιθίου που στρατεύθηκε στην υπηρεσία του Ιμπραήμ, γιου του αντιβασιλέα της Αιγύπτου, συμμάχου του Σουλτάνου - έπιασαν με το ασκέρι τους γύρω λόφους. Στη Μονή Αρκαδίου κλείστηκαν κοντά 1.000 ψυχές, αρχηγοί, μαχητές, μοναχοί και γυναικόπαιδα. Οταν η μόνη ελπίδα ελευθερίας που τους έμεινε ήταν η επιλογή της στιγμής του θανάτου τους, ο ηγούμενος Γαβριήλ έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη που είχαν μεταφέρει στο κελάρι των κρασιών.
Μετά φόβου Θεού ο μοναχός που μας ξεναγεί στο Αρκάδι μάς δείχνει το ερειπωμένο κτίσμα, και απελπισμένος ζητεί συγχώρεση από την Παναγία γιατί ανησυχεί που οι αρχαιολόγοι πήραν τα τραπέζια με τα αίματα των σκοτωμένων και τις σπαθιές των Τούρκων για να τα συντηρήσουν και δεν τα έχουν φέρει ακόμη πίσω στη θέση τους. Προσπάθησα να τον καθησυχάσω, λέγοντάς του ότι είναι σε σίγουρα χέρια και πως η συντήρηση των παλιών ξύλων θέλει πολύ κόπο και χρόνο, αλλά εκείνος ήταν αμετάπειστος. Δεν αισθανόταν καλά, κι ας τον συγχωρέσει ο Θεός που το λέει, που αυτά τα ιερά και τα όσια δεν είναι στο μοναστήρι. Είναι όμως επιμελώς αναρτημένα τα πορτρέτα αυτών που θυσιάστηκαν, διάφορα τεκμήρια της θυσίας τους, αλλά και σκεύη, εργαλεία και χώροι που ήσαν δεμένα με τη μακραίωνη ζωή του μοναστηριού.
Το εντυπωσιακό στο Αρκάδι, μετά την ιδέα της αδούλωτης ψυχής που συμβολίζει, είναι το ίδιο το μοναστήρι. Τα κελιά και οι άλλοι χώροι δημιουργούν ένα οχυρό που περιβάλλει το καθολικό με την εντυπωσιακή μπαρόκ πρόσοψη που καταλήγει στο χαρακτηριστικό, ενσωματωμένο, τρισυπόστατο καμπαναριό. Είναι απίθανη η εικόνα του, έτσι όπως καδράρεται από την αψίδα της κεντρικής εισόδου του μοναστηριού.
Αν θέλετε να μείνετε ακόμη πάνω στη μακρά διαδρομή της ανυπότακτης Κρήτης που διατρέχει ολόκληρη τη Μεγαλόνησο απ' άκρη σ' άκρη, τότε μπορείτε να φύγετε από εδώ κατά τον νοτιά, κοντά στου Λιβυκού τα κύματα, όπου υπάρχει ένα άλλο μοναστήρι, σε μια θαυμάσια ακρογιαλιά, σύμβολο κι αυτό της αδούλωτης ψυχής, η Μονή Πρέβελη. Ενα παρόμοιο με εκείνο του Αρκαδίου καμπαναριό ξεχωρίζει από τη μικρή γειτονιά των κελιών, που αποπνέει μοναξιά έτσι όπως προβάλλεται στο πέλαγος. Κοιτάζοντάς τη θυμήθηκα το ομώνυμο καράβι της ΑΝΕΚ Lines (που με το «Ελυρος» μας έφερε στα Χανιά και με το «Ελευθέριος Βενιζέλος» μάς πήρε), που έτσι μοναχικό αλλά σαν ένα μήνυμα της ελευθερίας των θαλασσών παραπλέει τη βόρεια ακτή της Κρήτης και ανοίγεται στο Κρητικό και μετά στο Καρπάθιο πέλαγος, πλέοντας στα έρημα νερά της άγονης γραμμής, ταξιδεύει για την Κάσο, την Κάρπαθο, τη Χάλκη, ως τη Ρόδο. Χαιρόμαστε που όπου να 'ναι θα μπούμε ξανά στη ρότα αυτού του συμβολικού καραβιού.
Το αυθεντικό «Κτήμα Δαλαμπέλος» και το αντικριστό αρνί
Για να φθάσεις στη Μονή Πρέβελη, από το Ρέθυμνο στη βόρεια ακτή στον αντίποδα της νότιας, διασχίζει την ενδοχώρα του Ρεθύμνου, που πάντα είχε τη δική της, ιδιαίτερη ζωή. Δεν είναι μόνο η Ελεύθερνα, αλλά και το μινωικό νεκροταφείο στους Αρμένους ή οι φημισμένες Μαργαρίτες όπου συνεχίζεται η μακραίωνη παράδοση του ζυμώματος της γης για να γίνει περίτεχνο και χρήσιμο αγγείο. Αυτή η γη κυματίζει στη σκιά του Ψηλορείτη, ως τη θάλασσα, σε γοητευτικούς λόφους με λιόδεντρα και χαρουπιές. Εκεί μέσα κυλά η ζωή των πουλιών, των ζώων και των ανθρώπων.
Το «Κτήμα Δαλαμπέλος» (τηλ. 28340 22155 και 22515 www.dalabelos.gr, μέλος του δικτύου www.guestinn.com) βάζει αυθεντικά τη ζωή του περιηγητή στο πνεύμα του τόπου. Βρίσκεται στην εξοχή κοντά στα Αγγελιανά (20 χλμ. από το Ρέθυμνο και 2 χλμ. από το χωριό). Από το «φρύδι» του λόφου που είναι αμφιθεατρικά χτισμένες με πέτρα οι διώροφες κατοικίες και με την «πινελιά» της αγγειοπλαστικής παράδοσης της περιοχής, τα κύματα του ελαιώνα ξεκινούν από τον περίβολο της αυλής και τρέχουν προς τη βόρεια ακτή της Κρήτης, όπου στο βάθος φαίνεται η θάλασσα να κυματίζει πραγματικά. Στα ξέφωτα βόσκουν πρόβατα και άλλα ζώα και κάπου ξεχωρίζουν τα χαλάσματα ενός εγκαταλελειμμένου αγροτικού οικισμού, που τόσα αισθήματα αποπνέουν αυτά τα κρητικά μετόχια. Ο περίπατος το λιόγερμα ως εκεί είναι ωραία εμπειρία.
Ολη αυτή η ατμόσφαιρα μεταφέρεται στη διαμονή στα ευρύχωρα διαμερίσματα και στο φαγητό στο «Κτήμα Δαλαμπέλος». Οι φιλοξενούμενοι μπορούν να κατεβαίνουν στους κήπους, να κόβουν καρπούς από τα πολλά οπωροφόρα δένδρα, να βλέπουν τα άγρια και τα ήμερα πουλιά και ζώα. Τα λαχανικά και τα φρούτα των κήπων ή τα αβγά από το κοτέτσι μεταφέρονται στο τραπέζι του πρωινού ή των γευμάτων στο εστιατόριο, όπως και το κρέας από τα κουνέλια, τα κοτόπουλα, τα αρνιά. Ετσι το κουνέλι στιφάδο, το κοτόπουλο με χυλοπίτες, το αρνί με τις πατάτες στον ξυλόφουρνο δεν λείπουν από το τραπέζι, μαζί με το σπανακόρυζο, το κουκόφαβα, τα χόρτα, το ζυμωτό ψωμί.
Το αντικριστό αρνί, χαρακτηριστικό ψήσιμο του Μυλοπόταμου, κατεβαίνει από τα Ανώγεια και τα άλλα χωριά της πλαγιάς του Ψηλορείτη ως εδώ, όπου ο ιδιοκτήτης του κτήματος Γιώργος Πετροδασκαλάκης ψήνει με μαεστρία, ειδικά την ημέρα της Λαμπρής, εξαιρετικό αρνί. Ο τρόπος ψησίματος είναι πρωτόγονος. Οι βοσκοί που ανέβαιναν στα βουνά και έλειπαν από τα σπίτια τους μήνες, είχαν στη διάθεσή τους αρνιά, αλάτι, κληματόβεργες ή μουρνόβεργες, πέτρες και πολλά ξύλα. Με αυτά έφτιαχναν το σπέσιαλ φαγητό τους. Εκοβαν το αρνί στα τέσσερα, αν ο σφαγέας ήταν καλός δεν το έπλεναν καν, μόνο το έβρεχαν για να πιάσει το χοντρό αλάτι, το περνούσαν στη βέργα και το έβαζαν πάνω σε δύο πέτρες αντίκρυ στη φωτιά χωρίς να περιμένουν να πέσει η φλόγα της. Οταν ψηνόταν η μία μεριά το γύριζαν από την άλλη. Αυτό ήταν όλο. Το αρνί ήταν έτοιμο και το έτρωγαν κόβοντας με μαεστρία κομμάτια με το μαχαίρι τους. Αυτό κάποιοι συνεχίζουν να το κάνουν και σε πιο επίσημα γεύματα, όταν υπάρχει μαχαίρι και πιρούνι. Το μυστικό στο ψήσιμο είναι να κάνεις καλό κουμάντο με τη φωτιά, ώστε να ψηθεί καλά ως το κόκαλο, χωρίς να καεί απ' έξω.
0 Σχόλια