Το σώμα και το μυαλό του
στο κρεβάτι του Προκρούστη
Ο Φρόιντ στο βιβλίο του «Ο πολιτισμός, πηγή δυστυχίας» (1930) υποστήριξε ότι η ατομική ελευθερία υφίσταται περιορισμούς για να υπάρξει ασφάλεια στο σύνολο της κοινότητας. Επιπλέον ο πολιτισμός μέσω της εκπαίδευσης επιβάλλει στο άτομο να στρέψει την επιθετικότητά του στον εαυτό του κι όχι στους άλλους (κοινωνία). Είναι ένας από τους λόγους της δυσφορίας που προκαλεί ο πολιτισμός. Αυτή τη δυσφορία ασυνείδητα ο άνθρωπος θέλει να την ξεφορτωθεί ώστε να ικανοποιήσει τα πιο αχαλίνωτα πάθη του. Η ελευθερία και η ασφάλεια μοιάζουν να είναι αλληλοσυγκρουόμενες συνθήκες. Δημιουργείται συχνά η εντύπωση - αυταπάτη ότι θα μπορούσε να κατισχύσει η μία της άλλης. Πρόκειται όμως για ουτοπία, η οποία συνιστά καλλιέργεια ιδεολογιών και ψεύτικων ερεισμάτων.
Οι επιπτώσεις της πανδημίας του covid-19 κατέδειξαν την αδυναμία και των πλέον προηγμένων κρατών να παραγάγουν ασφάλεια στους πολίτες τους, παρά τα τεράστια κονδύλια που διαθέτουν για την υγεία. Έτσι ο άνθρωπος ζει σε μια τραγική αβεβαιότητα σε κάθε τομέα (κοινωνικό, οικονομικό, υγειονομικό, οικολογικό, μεταναστευτικό κ.λπ.), αν και έχει προοδεύσει σε όλους τους τομείς. Μια πανδημία ψυχοκοινωνικών προβλημάτων έχει ήδη αρχίσει να εκδηλώνεται και οι υπεύθυνοι σε διεθνές και κρατικό επίπεδο φαίνονται να μην έχουν αντιληφθεί τη σημασία και την επικινδυνότητα των νέων συνθηκών. Πρόκειται για μια τραυματική παθολογία, δηλαδή για μια κατάσταση την οποία ο ψυχισμός δεν μπορεί να επεξεργαστεί. Όλο αυτό εκδηλώνεται με μια απουσία αντίδρασης, μια ψυχική σιωπή, η οποία όμως μπορεί να ευνοήσει την εμφάνιση σωματικών νόσων. Βεβαίως και θορυβώδεις ή συμπεριφορικές εκδηλώσεις μετατραυματικής διαταραχής είναι αναμενόμενες.
Η αστάθεια, η ρευστότητα, η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια ήταν οι καταστάσεις που οδήγησαν τον άνθρωπο να οργανωθεί σε δομημένες ιεραρχικά κοινότητες. Να θεσπίσει τον πολιτισμό ώστε να αισθανθεί πιο σίγουρος. Οι ηθικές αρχές, η τεχνολογία και οι επιστήμες που ανέπτυξε, αποτέλεσαν εμπόδιο σε εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς.
Έτσι οι κοινωνίες πάνω στη Γη λειτουργούν με τις δικές τους αρχές της απροσδιοριστίας.
Φαίνεται ότι εισήλθαμε σε μία περίοδο όπου η αβεβαιότητα καθίσταται βεβαιότητα, μέσα από τη διαπλοκή διαφόρων πεδίων αστάθειας και κινητικότητας. Η απόλυτη αρμονία δεν υπάρχει στον κόσμο, μάλλον είμαστε αντιμέτωποι με μια αξεπέραστη τυχαιότητα. Οι παράγοντες που καθορίζουν αυτήν την τυχαιότητα είναι αναρίθμητοι και απροσδιόριστοι για ένα κοινό άνθρωπο.
Είναι σκληρό για τον ναρκισσισμό μας να αποδεχτούμε αυτή την εκδοχή της πραγματικότητας, όταν έχουμε γαλουχηθεί νοητικά με την αριστοτελική λογική και με την αιτιοκρατία.
Συμβαίνει κάτι ανάλογο με την αρχή της αβεβαιότητας που διατυπώθηκε στο πεδίο της φυσικής από τον Βέρνερ Χάιζενμπεργκ το 1927. Σύμφωνα με αυτήν δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ταυτόχρονα τις ιδιότητες των φυσικών συστημάτων (είναι αδύνατον να γνωρίζουμε ταυτόχρονα την ταχύτητα ενός μικρο-σωματιδίου και τη θέση του). Αυτή η απροσδιοριστία δεν οφείλεται σε σφάλματα των πειραματικών διαδικασιών, αλλά προκύπτει από τη δομή της ίδιας της ύλης.
Ο Χάιζενμπεργκ και οι οπαδοί της αρχής της απροσδιοριστίας θεωρούν ως πρόδρομους της θεωρίας τους τον Ηράκλειτο και τον Επίκουρο. Ο τελευταίος μάλιστα εξέτασε τη σχέση μεταξύ της αβεβαιότητας, της τυχαιότητας και της ελευθερίας.
Είναι σκληρό για τον ναρκισσισμό μας να αποδεχτούμε αυτή την εκδοχή της πραγματικότητας, όταν έχουμε γαλουχηθεί νοητικά με την αριστοτελική λογική και με την αιτιοκρατία. Ο Αϊνστάιν, ως οπαδός της αιτιοκρατίας, έλεγε: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια». Ο Χόκινγκ αντέτεινε: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια; Εγώ όχι μόνο πιστεύω ότι παίζει, αλλά ότι δεν ξέρει και πού τα ρίχνει».
Το απρόβλεπτο απαιτεί προετοιμασία για να αντιμετωπιστεί.
Το απρόβλεπτο, λοιπόν, γίνεται προβλέψιμο. Δεν θέλουμε όμως να το σκεφτούμε, όταν το προβλέψιμο είναι επώδυνο. Αντίθετα, όταν είναι ευχάριστο το προεξοφλούμε πριν καν εμφανιστεί, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε αποτυχία, αν δεν εργαστούμε για την επιτυχία του.
Το απρόβλεπτο απαιτεί προετοιμασία για να αντιμετωπιστεί. Ο Ζακ Μονό στο «Η τύχη και η αναγκαιότητα» ανέλυσε διεξοδικά τη σχέση αυτών των ιδεών από το βιολογικό επίπεδο μέχρι το επίπεδο της Ηθικής. Ο Μονό επιμένει ότι θα πρέπει να αποφύγουμε κάθε σύγχυση ανάμεσα στις ιδέες που υποβάλλει η επιστήμη και στην επιστήμη την ίδια, κάτι που συμβαίνει κατά κόρον στην εποχή μας.
Αν αναφέρομαι στη θεματική της αβεβαιότητας στο κοινωνικό πεδίο, στη φυσική ή στη φιλοσοφία –τομείς τους οποίους προσεγγίζω με δέος– είναι για να τονίσω ένα σημαντικό θέμα στον τομέα της ψυχικής υγείας, αυτό των οριακών ή μεταίχμιων οργανώσεων.
Οι μεταίχμιες οργανώσεις αποτελούν ψυχοπαθολογικές διαταραχές, οι οποίες τοποθετούνται μεταξύ της νεύρωσης και της ψύχωσης. Βρίσκονται μάλλον σε μια θολή επικράτεια, της οποίας η οριοθέτηση δεν είναι σαφώς προσδιορισμένη. Μάλλον θα πρέπει να νοηθεί ως ασαφής ευρεία ζώνη.
Ο Φρόιντ είχε τονίσει ότι στην πραγματικότητα οι ρευστές ψυχικές καταστάσεις είναι συχνότερες από τις αυστηρά οριοθετημένες, οι οποίες διαφοροποιούνται σαφώς από άλλες.
Η οριακή οργάνωση εμφανίζει ένα ευρύ φάσμα κλινικών μορφών. Από παθολογίες που προσομοιάζουν με αυτή της νεύρωσης μέχρι διαταραχές που παραπέμπουν σε ψυχωτικές καταστάσεις ή ψυχοπαθητική συμπεριφορά.
Η μεταίχμια οργάνωση είναι η συχνότερη ψυχική οργάνωση, στη σύγχρονη κοινωνία. Οι οριακοί ασθενείς ενδέχεται να εμφανίζονται στην καθημερινότητα φυσιολογικοί, ενώ στο σπίτι τους δείχνουν να έχουν μια «ιδιωτική τρέλα», όπως έλεγε ο Γκρην. Στις οριακές περιπτώσεις διακρίνω ως σταθερό χαρακτηριστικό την αστάθεια της ψυχικής λειτουργίας.
Θα μπορέσουν να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα μόνον όσοι αντέχουν την αβεβαιότητα και μπορέσουν να αντιδράσουν
Έχω την εντύπωση ότι η βεβαιότητα της αβεβαιότητας στα διαφορετικά επίπεδα που αναφέρθηκαν ίσως δεν είναι τυχαία. Είναι προφανές ότι θα μπορέσουν να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα μόνον όσοι αντέχουν την αβεβαιότητα και μπορέσουν να αντιδράσουν. Θα μπορέσουν επίσης να προσαρμοστούν όσοι αντέχουν τις αιφνίδιες ανατροπές και τα κενά εκεί που υπήρχε η σταθερότητα.
Σήμερα υπάρχει παγκοσμιοποίηση στο επίπεδο της οικονομίας, στο επίπεδο της υγειονομικής κατάστασης, στο οικολογικό πεδίο. Υπάρχει όμως και παγκοσμιοποίησή στη δυστυχία και στη φτώχεια. Παγκοσμιοποίηση στον πολιτισμό που όλο και λιγότερο μας προστατεύει από τη βία και το μίσος.
Εδώ παρεμβαίνει η ηθική επιταγή του πολιτισμού: όλοι είμαστε υπεύθυνοι για αυτούς που η αβεβαιότητα σαρώνει. Είναι επιτακτική η αλληλεγγύη, η αλληλοκατανόηση, η ενσυναίσθηση. Γιατί δεν είναι απίθανο κάποια άλλη στιγμή να χρειαστούμε εμείς τη βοήθεια κάποιου άλλου. Και θα είναι πικρό να μην υπάρχει κανείς εκεί...
Σάββας Σαββόπουλος
* Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μη συμπίπτουν με τις απόψεις του/της αρθρογράφου ή τα περιεχόμενα του άρθρου.
0 Σχόλια