Την άνοιξη του 2010 η ελληνική κοινωνία υπέστη -εκούσα, άκουσα- ταχύρρυθμη… εκπαίδευση στο ζήτημα του χρέους. Ήταν παραμονές και ανήμερα της 5ης ελληνικής χρεοκοπίας, που επικυρώθηκε με την εγκατάσταση του διεθνούς οικονομικού ελέγχου και την υπογραφή του πρώτου μνημονίου στις 10 Μαΐου.
Οι Ελληνίδες και οι Έλληνες έμαθαν τότε για τα ομόλογα, τις αποδόσεις τους, τα spreads και τα CDS κ.λπ. κ.λπ., που για πρώτη φορά τάρασσαν τις ζωές τους ή και αποτελούσαν υλικό για τους εφιάλτες τους. Θα ήταν φρόνιμο να μην αφήσουν αυτές τις γνώσεις τους να ατροφήσουν: η πορεία όχι μόνο του ελληνικού αλλά και του παγκόσμιου χρέους θα ξαναφέρουν στην επικαιρότητα (και μάλλον όχι σε απώτερο χρόνο) το ζήτημα του χρέους – ευχόμαστε όχι με τις ίδιες δραματικές συνέπειες.
Θα ασχοληθούμε σε αυτό το άρθρο με το παγκόσμιο χρέος, ίσως την πιο μεγάλη απειλή στον ορίζοντα της παγκόσμιας οικονομίας, αφήνοντας για επόμενο άρθρο το ζήτημα του ελληνικού χρέους – που όχι μόνο είναι «δικό» μας, αλλά έχει και μεγάλες ιδιαιτερότητες.
Πρωτοφανής παγκόσμια υπερχρέωση
Το 2008 κατέρρευσε ένα χρηματο-οικονομικό μοντέλο που βασίστηκε ή επέτρεψε να δημιουργηθεί αυτό που έχει αποκληθεί «απόλυτη κερδοσκοπία». Η κατάρρευσή του συμπαρέσυρε και την «πραγματική οικονομία» (ο όρος έχει νόημα αν εννοεί τις παραγωγικές επενδύσεις, διότι κατά τα άλλα ένα φουγάρο βιομηχανίας είναι εξίσου «πραγματικό» με μια τράπεζα ή ένα fund) σε βαθιά ύφεση, με έτος κορύφωσης το 2009. Καθώς η κρίση χτύπησε «συντονισμένα» όλο το δυτικό κόσμο, ο συνδυασμός αυτός θα μπορούσε να αποβεί πολύ καταστροφικότερος απ’ ό,τι ήδη γνωρίζουμε αν οι τρεις ισχυρότερες κεντρικές τράπεζες (αμερικανική – FED, η ευρωπαϊκή – ECB και η ιαπωνική – BoJ) αλλά και οι κυβερνήσεις των ισχυρότερων χωρών δεν προχωρούσαν σε έκτακτα μέτρα.
Τα μέτρα αυτά ήταν ένα μεγάλο πλήγμα στις πεποιθήσεις των ρομαντικών φιλελεύθερων, που εξακολούθησαν να πιστεύουν ότι η αγορά πρέπει να αφήνεται να αυτορυθμιστεί χωρίς άνωθεν παρεμβάσεις που «νοθεύουν τον υγιή ανταγωνισμό». Οι ιδεολόγοι αυτοί -υπάρχουν ακόμη τέτοιοι, παρόλο που το ίδιο το 2008 ήταν η πιο πειστική απόδειξη ότι οι αγορές δεν «αυτορρυθμίζονται», τουλάχιστον όχι πάντα- παραγνωρίζουν ότι αν ο χρηματο-οικονομικός τομέας είχε αφεθεί στις δυνάμεις της «αυτορρύθμισης» θα κατέρρεε σε μεγάλη κλίμακα, παρασέρνοντας και την «πραγματική οικονομία» σε παρατεταμένη, βαθιά και καταστροφική ύφεση. Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που ισχυρίστηκαν ότι έτσι έπρεπε να γίνει: μια οδυνηρή και βαθιά «κάθαρση» που μπροστά της η κρίση του ’29 και οι οδυνηρές της συνέπειες θα έμοιαζαν με… βόλτα στο πάρκο – προς δόξαν της «αυτορρύθμισης»… Ας τους αφήσουμε όμως στις πεποιθήσεις τους για να ασχοληθούμε με τις συνέπειες του 2008. Η βασικότερη απ’ αυτές είναι η αύξηση του κρατικού χρέους.
Για να έχουμε μια πιο «πανοραμική» εικόνα της παγκόσμιας υπερχρέωσης, ας ρίξουμε μια ματιά στο διάγραμμα 1 που αποδίδει την πορεία αυξομείωσης του κρατικού χρέους σε ΗΠΑ, Ευρωζώνη, Ην. Βασίλειο και Ιαπωνία.
Διάγραμμα 1
Δημόσιο χρέος στις ΗΠΑ, την Ευρωζώνη,* το Ην. Βασίλειο και την Ιαπωνία, 1970-2018 (2017-18: προβλέψεις)
Πηγή: AMECO
*Για τις χώρες της Ευρωζώνης: 1975-2018
Στα χρόνια 2008-2018 τα στοιχεία και οι προβλέψεις της ευρωπαϊκής μακρο-οικονομικής βάσης δεδομένων AMECO δείχνουν μια συντονισμένη αύξηση του κρατικού χρέους: για τις ΗΠΑ κάτι λιγότερο από 60 ποσοστιαίες μονάδες, για την ΕΕ των «15» κάτι λιγότερο από 40 ποσοστιαίες μονάδες, για το Ην. Βασίλειο κατά περίπου 50 ποσοστιαίες μονάδες και για την Ιαπωνία κατά περίπου 65 ποσοστιαίες μονάδες!
Είναι η ανάγλυφη εικόνα μιας πρωτοφανούς παγκόσμιας υπερχρέωσης ιστορικών διαστάσεων. Το ομοσπονδιακό χρέος στις ΗΠΑ κυμαίνεται περί το 110% του ΑΕΠ, στην Ευρωζώνη των «15» περί το 90% του ΑΕΠ, στο Ην. Βασίλειο περί το 90% του ΑΕΠ και στην Ιαπωνία ξεπερνάει κάθε «λογική», κυμαινόμενο περί το 250% του ΑΕΠ!
Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο εύγλωττη αν συνυπολογίσουμε το ιδιωτικό χρέος (το διάγραμμα αφορά το χρέος μόνο των νοικοκυριών, όχι και των επιχειρήσεων), που αποδίδεται στο διάγραμμα 2:
Διάγραμμα 2
ΗΠΑ: Χρέος (1995-2015, δεξιά κλίμακα) και αποταμίευση (1970-2015) των νοικοκυριών ως ποσοστά του διαθέσιμου εισοδήματός τους
Πηγή: ΟΟΣΑ
Παρόλο που το διάγραμμα αποδίδει την κατάσταση στις ΗΠΑ, η εικόνα είναι ανάλογη και στους τρεις ισχυρούς πόλους του παγκόσμιου συστήματος (ΗΠΑ, ΕΕ, Ιαπωνία): η αποταμίευση των νοικοκυριών ως ποσοστό του διαθέσιμου εισοδήματός τους είναι σε πορεία διαρκούς μείωσης, ενώ το χρέος τους ως ποσοστό του διαθέσιμου εισοδήματός τους είναι σε ιστορικά υψηλά επίπεδα. Αποταμιεύουν σε ποσοστά περί το 50% του εισοδήματός τους και χρωστούν σε ποσοστά πάνω από το 100% του εισοδήματός τους. Επομένως, καταναλώνουν σε μεγάλο βαθμό με δανεικά ή η κατανάλωσή τους αναπόφευκτα μειώνεται χωρίς δανεικά.
Οι παρενέργειες των «φαρμάκων»
Ύστερα από το ξέσπασμα της κρίσης του 2008, οι κυβερνήσεις δεν μπορούσαν ν αγνοήσουν αυτά τα δεδομένα. Έπρεπε να σώσουν το τραπεζικό σύστημα από την κατάρρευση και την «πραγματική οικονομία» από μια παρατεταμένη ύφεση. Ή, εναλλακτικά, να αφήσουν τα πράγματα να εξελιχτούν σε μια παρατεταμένη καταστροφή – έναν οικονομικό «πυρηνικό χειμώνα», όπως συνιστούσαν μερικοί ακραίοι ιδεολόγοι του φιλελευθερισμού. Αποφάσισαν το πρώτο, και αυτό σήμαινε μεταξύ άλλων τα εξής:
1. Διάθεση τρισεκατομμυρίων δολαρίων για τη στήριξη του τραπεζικού συστήματος. Το γεγονός αύξησε σημαντικά το κρατικό χρέος.
2. Συγκράτηση των επιτοκίων σε μηδενικά επίπεδα για μακρό χρονικό διάστημα, αλλά και μαζική αγορά τίτλων (κρατικά κυρίως, αλλά και εταιρικά ομόλογα), ώστε να παραμείνουν χαμηλά τα επιτόκια δανεισμού των κρατών.
Για να αποφευχθούν αλυσιδωτές κρατικές χρεοκοπίες από την αναπόφευκτη άνοδο του κόστους εξυπηρέτησης του κρατικού χρέους, αλλά και για να μην έχουμε μεγαλύτερης έκτασης κατάρρευση επιχειρήσεων (μείωση του κόστους δανεισμού και των επιχειρήσεων) και να στηριχτεί η οικονομική δραστηριότητα.
3. Πολιτικές δημοσιονομικής λιτότητας, ώστε να αποφευχθεί μεγαλύτερη επιβάρυνση του κρατικού χρέους. Που καθιστούσαν ακόμη πιο επιτακτική την πολιτική των χαμηλών επιτοκίων, αφού ο βρόχος του χρέους θα γινόταν ακόμη πιο ασφυκτικός για τα νοικοκυριά αν τα επιτόκια ήταν υψηλά.
Η άσκηση μιας τέτοιας πολιτικής αποσόβησε τα χειρότερα, αλλά δεν αποδείχτηκε ικανή για κάτι περισσότερο από μια ασθενική ανάκαμψη. Ακόμη χειρότερα, τα «φάρμακα» και η δοσολογία ήταν βαριά, με αποτέλεσμα οι παρενέργειες να είναι πολλές και επικίνδυνες. Εξηγήσαμε σε προηγούμενο άρθρο γιατί αυτές οι πολιτικές εξέθρεψαν χρηματο-οικονομικές «φούσκες» τεράστιων διαστάσεων. Στο διεθνή Τύπο η αρθρογραφία για τον κίνδυνο ενός νέου και καταστροφικότερου 2008 είναι συνεχής και εντυπωσιακά πυκνή.
Το σίγουρο είναι πως η παγκόσμια οικονομία δεν μπορεί να κουβαλάει για πολύ στις πλάτες της ένα τόσο μεγάλο βάρος κρατικών και ιδιωτικών χρεών χωρίς να εκδηλωθούν πάσης φύσεως προβλήματα και κρίσεις. Το σίγουρο είναι επίσης πως ούτε η Ιστορία ούτε η οικονομική επιστήμη έχουν εφεύρει νέους τρόπους για τη μείωση των κρατικών χρεών πέραν από τους 3 τρεις ήδη γνωστούς: υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης (ώστε να μειώνεται το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ), υψηλός πληθωρισμός (ώστε να απαξιώνεται το χρέος μέσα από την πληθωριστική αύξηση του ΑΕΠ σε τρέχουσες τιμές), διαγραφή χρέους. Και η μεγάλη, ιστορικών διαστάσεων αντίφαση είναι ακριβώς αυτή: καμία από αυτές τις τρεις λύσεις δεν είναι εφικτή, διότι δεν είναι συμβατές με τα «φάρμακα» της πολιτικής των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών.
Ο «άγιος» που με τη λόγχη του θα σκοτώσει το «τέρας» της παγκόσμιας υπερχρέωσης δεν φαίνεται πουθενά στον ορίζοντα…
* Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μη συμπίπτουν με τις απόψεις του/της αρθρογράφου ή τα περιεχόμενα του άρθρου.
0 Σχόλια