Ο Mihaly Csikszentmihalyi (καθηγητής ψυχολογίας στις ΗΠΑ, πρώην πρόεδρος του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και εισηγητής της θεωρίας της «Ροής») στο σύνολο του έργου του πραγματεύεται το θέμα της δημιουργικότητας.
Ειδικότερα όμως στο βιβλίο του Creativity γίνεται περιγραφή και ερμηνεία της ζωής 91 διακεκριμένων ατόμων για τα οποία η δημιουργικότητα ήταν τρόπος ζωής και συνεισέφεραν στην εξέλιξη του πολιτισμού, καταλήγοντας με την έρευνά του στα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν οι δημιουργικές προσωπικότητες.
Επιπρόσθετα, αναφέρεται: στη λειτουργικότητα της δημιουργικότητας, στα στοιχεία που προκαλούν ικανοποίηση στα δημιουργικά άτομα, στην οργάνωση του περιβάλλοντος, στη δημιουργική ηλικία, στα επιστημονικά πεδία της δημιουργικότητας και στη διεύρυνση της δημιουργικότητας του κάθε ατόμου, καταλήγοντας στο ότι: εκείνο που μετράει τελικά δεν είναι εάν το όνομα ενός ατόμου συνδέθηκε με μια μεγάλη ανακάλυψη, αλλά εάν η ζωή του ήταν γεμάτη ικανοποίηση και δημιουργικότητα.
Κεφάλαιο 1. Στήνοντας το σκηνικό
Το βιβλίο του Mihaly Csikszentmihalyi Creativity (δημιουργικότητα) αποτελεί συνέχεια δύο προηγούμενων βιβλίων του: Flow: The Psychology of Optimal Experience, μελέτη για τις προϋποθέσεις που κάνουν τη ζωή μας ευχάριστη και της δίνουν νόημα, και The Evolving Self, που πραγματεύεται, εξελικτικά, τις συνέπειες στην ανθρώπινη ζωή και στις εμπειρίες.Στο βιβλίο του Creativity γίνεται περιγραφή και ερμηνεία της ζωής 91 διακεκριμένων ατόμων για τα οποία η δημιουργικότητα ήταν τρόπος ζωής και συνεισέφεραν στην εξέλιξη του πολιτισμού.
Το βιβλίο διαιρείται σε 14 κεφάλαια από τα οποία το κεφάλαιο14, για πρακτικούς λόγους, είναι και το σημαντικότερο, γι’ αυτό θα γίνει αναλυτικότερη περιγραφή αυτού του κεφαλαίου. Προηγουμένως όμως θα γίνει σύντομη περιγραφή για καθένα από τα 13 κεφάλαια που προηγούνται, όπως έγινε με το παρόν κεφάλαιο 1.
Μέρος Ι, Πορεία της δημιουργικότητας
Κεφάλαιο 2. Πού απαντάται η δημιουργικότητα;
Η δημιουργικότητα είναι είδος πνευματικής δραστηριοποίησης, ένα είδος διορατικότητας που απαντάται στον εγκέφαλο κάποιων διακεκριμένων ανθρώπων.
Ο Csikszentmihalyi διακρίνει τρεις τουλάχιστον διαφορετικές περιπτώσεις που μπορούν να αποκληθούν δημιουργικότητα: Η πρώτη χρήση του όρου αναφέρεται σε άτομα που εκφράζουν ασυνήθιστες σκέψεις, σε άτομα εξαιρετικά έξυπνα. Η δεύτερη χρήση του όρου αναφέρεται σε άτομα που βλέπουν τον κόσμο με νέους και πρωτότυπους τρόπους. Η τρίτη χρήση του όρου αναφέρεται σε άτομα τα οποία, όπως ο Leonardo da Vinci, ο Edison, ο Picasso ή ο Einstein, έχουν αλλάξει τον πολιτισμό μας σημαντικά σε κάποια συγκεκριμένη επιστημονική περιοχή. Σ’ αυτή την ομάδα ανήκουν και τα άτομα της έρευνας του Csikszentmihalyi.
Βασικό είναι το ερώτημα: που απαντάται η δημιουργικότητα;
Η απάντηση που έχει νόημα είναι ότι η δημιουργικότητα παρατηρείται στην αλληλοσυσχέτιση τριών βασικών στοιχείων. Πρώτο στοιχείο δημιουργικότητας είναι το επιστημονικό πεδίο (domain) που συνίσταται από σειρά συμβολικών κανόνων και διαδικασιών. Τα μαθηματικά, λόγου χάρη, είναι ένα επιστημονικό πεδίο, όπως και η φυσική, η αστρονομία, κ.λπ.
Δεύτερο στοιχείο δημιουργικότητας είναι οι ειδικοί του επιστημονικού πεδίου(field), τα άτομα δηλαδή που είναι οι φύλακες και οι προωθητές του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου. Είναι αυτοί που αξιολογούν αν κάποια νέα ιδέα που εμπίπτει στο συγκεκριμένο πεδίο είναι αποδεκτή ή απορριπτέα.
Τρίτο στοιχείο δημιουργικότητας είναι το άτομο (person). Δημιουργικότητα προκαλείται όταν ένα άτομο, χρησιμοποιώντας τα σύμβολα ενός συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου όπως η μουσική, η μηχανική, τα μαθηματικά, κ.λπ. έχει νέες ιδέες ή σχέδια που οι ειδικοί τα υιοθετούν και τα περνούν ως νέα δεδομένα του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου. Και καταλήγει ο Csikszentmihalyi: «Δημιουργικότητα είναι κάθε ενέργεια, ιδέα ή προϊόν που αλλάζει ένα υπάρχον επιστημονικό πεδίο ή μετατρέπει ένα υπάρχον επιστημονικό πεδίο σε ένα νέο και ο ορισμός του δημιουργικού ατόμου είναι: κάποιος του οποίου οι σκέψεις ή οι ενέργειες αλλάζουν ένα επιστημονικό πεδίο ή δημιουργούν ένα νέο. Πρέπει πάντως να θυμόμαστε πως κάποιο επιστημονικό πεδίο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αλλάζει χωρίς τη συμφωνία των ειδικών του συγκεκριμένου πεδίου».
Κεφάλαιο 3. Η δημιουργική προσωπικότητα
Το πρώτο χαρακτηριστικό που διευκολύνει τη δημιουργική προσωπικότητα είναι η γενετική προδιάθεση. Παρ’ όλα αυτά κάποια υπεροχή στις αισθήσεις δεν είναι υποχρεωτικά αναγκαία. Ο El Greco λέγεται ότι υπέφερε από μια ασθένεια του οπτικού νεύρου και ο Beethoven ήταν λειτουργικά κωφός όταν συνέθεσε μέρος της μεγάλης του προσφοράς. Οπωσδήποτε όμως μια υπεροχή στις αισθήσεις φαίνεται πως συντελεί στην ανάπτυξη ενδιαφέροντος για συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο. Απαραίτητο είναι επίσης η δημιουργική προσωπικότητα να έχει πρόσβαση σε κάποιο επιστημονικό πεδίο αν θέλουμε να δημιουργηθεί ενδιαφέρον, περιέργεια και θαυμασμός γι’ αυτό. Πρόσβαση και στους ειδικούς του επιστημονικού πεδίου είναι χρήσιμη, αλλά δεν είναι εύκολη υπόθεση.Ο Csikszentmihalyi στηριζόμενος στα χαρακτηριστικά των δημιουργικών προσωπικοτήτων γενικότερα και ειδικότερα στα χαρακτηριστικά των 91 διακεκριμένων προσώπων (κατόχων βραβείων Nobel) της έρευνάς του κατέληξε στα παρακάτω χαρακτηριστικά τα οποία παρουσιάζουν οι δημιουργικές προσωπικότητες:
1. Τα δημιουργικά άτομα διαθέτουν ισχυρή φυσική ενεργητικότητα, αλλά συχνά παρουσιάζονται και ως άτομα ήρεμα, ήσυχα, νωχελικά.
2. Τα δημιουργικά άτομα διακρίνονται για την εξυπνάδα που διαθέτουν, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζονται και ως άτομα αφελή. Άτομα με αξιόλογη δημιουργική προσφορά φαίνεται πως διαθέτουν ισχυρό παράγοντα g, δηλαδή ισχυρή γενική νοημοσύνη, όχι όμως απαραίτητα ισχυρό IQ (άνω του 120).
3. Ένα τρίτο παράδοξο χαρακτηριστικό αναφέρεται στο συνδυασμό πολυπραγμοσύνης και πειθαρχίας, υπευθυνότητας και ανευθυνότητας που διακρίνει τα δημιουργικά άτομα.
4. Τα δημιουργικά άτομα χαρακτηρίζονται για εναλλαγές μεταξύ φαντασίας από τη μια μεριά και πραγματικότητας από την άλλη.
5. Τα δημιουργικά άτομα διακρίνονται και για αντίθετες τάσεις εσωστρέφειας και εξωστρέφειας που παρουσιάζουν.
6. Τα δημιουργικά άτομα παρουσιάζονται συχνά και ταυτόχρονα ως ταπεινά, αλλά και περήφανα άτομα.
7. Σε όλους τους πολιτισμούς το αγόρι ανατρέφεται να είναι αρρενωπό, ανδρικό, μη αποδεχόμενο και καταπιέζοντας χαρακτηριστικά θηλυκότητας και το κορίτσι αναμένεται να κάνει το αντίθετο. Τα δημιουργικά άτομα σε κάποιο βαθμό ξεφεύγουν από αυτή τη στερεότυπη αντιμετώπιση.
8. Γενικά, τα δημιουργικά άτομα διακρίνονται για επαναστατικότητα και ανεξαρτησία.
9. Τα δημιουργικά άτομα αντιμετωπίζουν με πάθος την εργασία τους, αλλά είναι και άκρως αντικειμενικά για τη δουλειά τους.
10. Τέλος, η ειλικρίνεια και η ευαισθησία των δημιουργικών ατόμων τα κάνει να υποφέρουν συχνά και να νιώθουν πόνο από τη διάθεση προσφοράς τους, αλλά να νιώθουν, επίσης, βαθιά ικανοποίηση.
Κεφάλαιο 4. Πώς λειτουργεί η δημιουργικότητα
Η δημιουργική πορεία έχει παραδοσιακά περιγραφεί ότι συμβαίνει σε πέντε στάδια: Πρώτο είναι το στάδιο της προπαρασκευής (preparation). Το δημιουργικό άτομο συγκεντρώνει το υλικό, θέτει το πρόβλημα και το ερευνά προς διάφορες κατευθύνσεις. Πρόκειται για έντονη και βαθιά ενασχόληση του ατόμου με το συγκεκριμένο πρόβλημα. Δεύτερο είναι το στάδιο της επώασης (incubation). Το υλικό κινείται τώρα στο χώρο του ασυνείδητου. Γίνεται ασυνείδητη επεξεργασία. Αρκετές φορές το διάλειμμα της επώασης δεν είναι απαραίτητο. Είναι δυνατό ο φωτισμός να έρθει μετά την προπαρασκευή. Τρίτο είναι το στάδιο του φωτισμού (insight). Πρόκειται για την ανεύρεση της λύσης του προβλήματος. Η λύση εμφανίζεται ενορατικά, ξαφνικά. Μερικές φορές αποκαλείται στιγμή του “Aha”. Ο Πλωτίνος την αποκάλεσε στιγμή «έκλαμψης». Ο Αρχιμήδης την απέδωσε με την κραυγή «εύρηκα». Ο φωτισμός βέβαια, η ανακάλυψη, η λύση, ποτέ δεν είναι κάτι ξαφνικό, αλλά έρχεται μετά από βαθιά προετοιμασία και εμβάθυνση στο θέμα που απασχολεί το άτομο. Τέταρτο στάδιο είναι η επαλήθευση (evaluation). Χρειάζεται η επαλήθευση της ορθότητας της λύσης του προβλήματος. Πρέπει να αποδειχθεί η σημασία και η σπουδαιότητά της, οπότε και ολοκληρώνεται η διαδικασία της δημιουργικότητας. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας της δημιουργικότητας, ακολουθεί ως πέμπτο στάδιο η επεξεργασία (elaboration), η πρακτική εφαρμογή της λύσης του προβλήματος που απαιτεί πολλή δουλειά.Κεφάλαιο 5. Η ροή της δημιουργικότητας
Τα δημιουργικά άτομα διαφέρουν το ένα από το άλλο κατά διαφόρους τρόπους, αλλά συμφωνούν όλοι κατά τούτο: όλοι αγαπούν τη δουλειά που κάνουν. Εννιά βασικά στοιχεία αναφέρονται που προκαλούν αυτή την ικανοποίηση και που είναι τα παρακάτω:1) Οι στόχοι είναι ξεκαθαρισμένοι σε κάθε βήμα. Ο χειρουργός γνωρίζει σε κάθε φάση τι πρέπει να κάνει κατά την επέμβαση, ο ιδιοκτήτης μιας φάρμας γνωρίζει ξεκάθαρα τη σειρά των εργασιών, κ.λπ.
2) Υπάρχει άμεση ανταπόκριση για κάθε ενέργεια. Σε κάθε βήμα της δραστηριοποίησης είναι γνωστό το αποτέλεσμα.
3) Υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στην πρόκληση της δραστηριοποίησης και στις ικανότητες του ατόμου. Στη ροή της δραστηριοποίησης τα δημιουργικά άτομα νιώθουν ότι ανταποκρίνονται, ότι δε δέχονται ματαίωση όπως αυτό μπορεί να συμβεί σε άλλα άτομα.
4) Πράξη και εγρήγορση συγχωνεύονται. Η καθημερινή εμπειρία δείχνει πως η σκέψη μας αποδεσμεύεται από αυτό που φαίνεται ότι κάνουμε. Ο μαθητής, λόγου χάρη, φαίνεται πως παρακολουθεί τον καθηγητή αλλά μπορεί να σκέπτεται την αυριανή εκδρομή. Ο εργάτης κάνει τη δουλειά, αλλά σκέφτεται το σαββατοκύριακο κ.λπ.
5) Η αφηρημάδα διαγράφεται από τη συνείδηση. Ένα άλλο τυπικό στοιχείο της ροής της καθημερινής δραστηριοποίησης είναι η εγρήγορση γι’ αυτό που συμβαίνει στη συγκεκριμένη στιγμή. Ο μουσικός που σκέπτεται τη συγκεκριμένη στιγμή που παίζει άλλα προβλήματά του, ενδέχεται να χτυπήσει λάθος νότα, ή ο χειρουργός που αφαιρείται από άλλα προβλήματά του θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του ασθενή. Η αφηρημάδα διαγράφεται από τη συνείδηση.
6) Δεν υπάρχει ανησυχία για αποτυχία, όταν γνωρίζουμε τι πρέπει να κάνουμε και έχουμε τις δυνατότητες να το κάνουμε.
7) Η αυτοσυνείδηση εξαφανίζεται, όταν το άτομο είναι τόσο πολύ απασχολημένο με αυτό που κάνει και δεν έχει λόγο να προστατεύσει το εγώ του.
8) Η έννοια του χρόνου διαστρέφεται, φαίνεται, λόγου χάρη, ότι περνάει γρήγορα όταν το άτομο είναι τόσο απασχολημένο και ευχαριστημένο με αυτό που κάνει και το αντίθετο, ο χρόνος δεν περνά, όταν το άτομο κάνει κάτι που δεν το ευχαριστεί.
9) Η δραστηριότητα γίνεται αυτοτελής. Όταν οι πιο πολλές από τις παραπάνω προϋποθέσεις συμβαίνουν ικανοποιούμαστε από το αποτέλεσμα των δραστηριοτήτων μας και τότε η δραστηριοποίηση θεωρείται αυτοτελής, δηλαδή μας ικανοποιεί αυτή καθεαυτή η δραστηριοποίηση, όπως συμβαίνει, λόγου χάρη, όταν ασχολούμαστε με την τέχνη, τα σπορ και τη μουσική.
Κεφάλαιο 6. Δημιουργικά περιβάλλοντα
Τα δημιουργικά άτομα φαίνεται πως δεν επηρεάζονται πάρα πολύ από περιβάλλοντα που δημιουργούν δυσκολίες. Ο Michelangelo «δημιουργούσε» σκαρφαλωμένος κάτω από την οροφή της Sistine, οι Curies «ερευνούσαν» τουρτουρίζοντας στο παριζιάνικο εργαστήριό τους και πολλοί ποιητές «έγραφαν» σε σκοτεινά νοικιασμένα δωμάτια. Παρ΄ όλα αυτά ανέκαθεν καλλιτέχνες, ποιητές, λόγιοι και επιστήμονες αναζητούσαν χώρους φυσικής ομορφιάς ελπίζοντας να εμπνευστούν για να δημιουργήσουν.Ο χώρος στον οποίο ζει το άτομο είναι σημαντικός για τρεις κυρίως λόγους:
Ο πρώτος είναι ότι το άτομο πρέπει να είναι σε θέση να έχει πρόσβαση στο επιστημονικό πεδίο για το οποίο ενδιαφέρεται. Δεύτερος λόγος για τον οποίο ένας χώρος μπορεί να βοηθήσει την δημιουργικότητα είναι ότι δεν κατανέμονται ομαλά οι νέες παρακινήσεις σε διάφορους χώρους, άρα πρέπει να αναζητήσει κανείς τον κατάλληλο χώρο.
Τελικά, η πρόσβαση στους ειδικούς του επιστημονικού πεδίου δεν είναι ομαλά κατανεμημένη. Τα κέντρα που διευκολύνουν νέες ιδέες δεν είναι αναγκαστικά εκείνα όπου σωρεύονται οι πληροφορίες ή όπου η παρακίνηση είναι μεγαλύτερη. Βασικό είναι το κάθε άτομο να βρίσκει τον κατάλληλο χώρο, όπου να οργανώνει την προσωπική δημιουργική του ζωή.
Μέρος ΙΙ, Οι ζωές μας
Κεφάλαιο 7. Τα πρώτα χρόνια
Φαίνεται πως ευνοϊκές περιβαλλοντικές επιδράσεις σε συνδυασμό με έντονες θετικές κληρονομικές καταβολές αποτελούν δυναμικό υπόβαθρο για τα δημιουργικά άτομα. Πολλά όμως άτομα με παρόμοια τύχη κατά την παιδική και εφηβική ηλικία δεν καταλήγουν να είναι δημιουργικά.
Μερικά παιδιά που αργότερα εξέπληξαν τον κόσμο ήταν παιδιά θαύματα, αλλά και πολλά άλλα που δεν έδειξαν ασυνήθιστο ταλέντο στην παιδική ηλικία, διακρίθηκαν αργότερα, όπως ο Einstein, ο Churchill και αρκετοί άλλοι. Σε πολλές περιπτώσεις οι γονείς είναι υπεύθυνοι για τη διέγερση και κατεύθυνση των ενδιαφερόντων των παιδιών. Ισχυρή γονεϊκή επίδραση είναι αναγκαία για τα παιδιά που έχουν να αγωνιστούν σκληρά, λόγω του φτωχού και περιθωριακού κοινωνικού περιβάλλοντος. Δυστυχώς, η επίδραση των γονέων δεν είναι πάντα θετική. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις είναι κάθετα αρνητική, όταν λόγου χάρη οι νέοι ενδιαφέρονται να ακολουθήσουν την καλλιτεχνική κατεύθυνση. Ακόμη, τα δημιουργικά άτομα, που έμειναν ορφανά κατά την παιδική ηλικία, θεωρούν ότι η ορφάνια επέδρασε αρνητικά, άφησε δραστικό αρνητικό στίγμα στην ψυχή τους. Φαίνεται, εξάλλου, πως το σχολείο πολύ λίγο επιδρά στα δημιουργικά άτομα, αν δεν επιδρά αρνητικά, όπως συνέβη με τις περιπτώσεις των Einstein, Picasso και Eliot.
Κεφάλαιο 8. Τα μετέπειτα χρόνια
Μέχρι δύο αιώνες περίπου πριν η ανώτατη εκπαίδευση προοριζόταν μόνο για τους λογίους και τους κληρικούς. Σήμερα θεωρείται αδιανόητο για ένα άτομο να τροποποιήσει κάποιο επιστημονικό πεδίο χωρίς να φοιτήσει σε Κολέγιο. Ακόμα και στην ανώτατη εκπαίδευση εξέλιξη ενός μελλοντικού δημιουργικού ατόμου δεν είναι φανερή, αν και αρχίζει να διαφαίνεται σε άτομα που επικεντρώνονται με πάθος στις σπουδές τους κάποια ελπίδα. Πρόκειται για βασικό χαρακτηριστικό των δημιουργικών ατόμων η με πάθος υπηρέτηση του επιστημονικού πεδίου, το οποίο έχουν επιλέξει. Παρ’ όλα αυτά δεν παραμελούν και την προσωπική και οικογενειακή ζωή, όπως διαπιστώνει ο Csikszentmihalyi και για τα δημιουργικά άτομα της δικής του έρευνας.Η δημιουργικότητα δεν είναι υπόθεση μιας στιγμής, αλλά υπόθεση μιας ζωής. Τα δημιουργικά άτομα ασκούν κάποιο επάγγελμα βιοποριστικό στο πλαίσιο του επιστημονικού πεδίου που τους ενδιαφέρει, αλλά ο τελικός σκοπός τους είναι να δημιουργήσουν, να ανακαλύψουν, να σταδιοδρομήσουν, να αναδειχτούν μέσα στο επιστημονικό πεδίο που έχουν επιλέξει.
Κεφάλαιο 9. Δημιουργική ηλικία
Εξακολουθούν ακόμα να υπάρχουν διαφωνίες μεταξύ των λόγιων συζητητών για τη σχέση ανάμεσα στην ηλικία και τη δημιουργικότητα. Όταν αυτό το θέμα μελετήθηκε για πρώτη φορά τα συμπεράσματα έδειχναν ότι η δημιουργικότητα έφτανε στο απώτερο σημείο κατά τη διάρκεια της τρίτης δεκαετίας της ζωής και μόνο το 10% έμενε για τα χρόνια μετά τα εξήντα. Οι γνώμες όμως διαφέρουν ως προς το τι θεωρείται μεγάλη συνεισφορά. Στις ανθρωπιστικές σπουδές οι μεγάλες συνεισφορές είναι σταθερές μεταξύ τριάντα και εβδομήντα ετών. Η τάση είναι παρόμοια για τις θετικές επιστήμες και μόνο στις τέχνες υπάρχει κάμψη μετά τα εξήντα. Στο δικό μου δείγμα, υποστηρίζει ο Csikszentmihalyi, όχι μόνο δεν κάμφθηκε η δημιουργικότητα, αλλά αυξήθηκε ακόμα και στις τελευταίες δεκαετίες. Ο Links Pauling υποστήριξε στα ενενήντα του ότι δημοσίευσε δύο φορές περισσότερα άρθρα κατά τις ηλικίες εβδομήντα και ενενήντα παρά στα είκοσι χρόνια πριν τα εβδομήντα.Σύγχρονες έρευνες δείχνουν πως όχι μόνο η ποσότητα, αλλά και η ποιότητα διατηρείται με την ηλικία και μερικές από τις πιο αξιόλογες εργασίες πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια των μεγάλων ηλικιών. Ο Verdi έγραψε την όπερα Falstaff όταν ήταν ογδόντα ετών και ο Michelangelo συνέχιζε να ζωγραφίζει στην εκκλησία Pauline του Βατικανού όταν ήταν ογδόντα εννιά ετών.
Στην έρευνα του Csikszentmihalyi με τα 91 δημιουργικά άτομα και στην ερώτηση για τις αλλαγές που έγιναν στα τελευταία είκοσι με τριάντα έτη τους διαπιστώθηκε ότι οι αλλαγές ήταν τεσσάρων κατηγοριών: πρόκειται για αλλαγές θετικές ή αρνητικές στις φυσικές και νοητικές ικανότητες, στις συνήθειες και στα προσωπικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τα επιστημονικά πεδία τους και τους ειδικούς συντελεστέςφύλακες αυτών των επιστημονικών πεδίων.
Μέρος ΙΙΙ, Επιστημονικά πεδία Δημιουργικότητας
Κεφάλαιο 10. Το επιστημονικό πεδίο του λόγου
Στο τρίτο μέρος ο Csikszentmihalyi αναφέρεται σε ειδικά επιστημονικά πεδία δημιουργικότητας. Αυτό το κεφάλαιο και τα επόμενα δύο παρουσιάζουν ένα αριθμό περιπτώσεων από το ίδιο επιστημονικό πεδίο για να κατανοηθούν τα στοιχεία που εμπλέκονται σε κάθε επιστημονικό πεδίο ώστε να παραχθεί πολιτιστική αλλαγή.
Στο παρόν κεφάλαιο ο Csikszentmihalyi αναφέρεται σε πέντε άτομα του δείγματος που ερεύνησε, σε τρεις ποιητές (Mark Strand, Hilde Domin, Anthony Hecht) και δύο διηγηματογράφους (Madeleine L’ Engle, Richard Stern) προχωρώντας σε μια σύντομη ανάλυση των σκοπών και των μεθόδων που χρησιμοποίησαν για να δημιουργήσουν στο συγκεκριμένο αυτό επιστημονικό πεδίο το οποίο είναι προσιτό σε όλους μας. Και τίθεται το ερώτημα: Γιατί ενδιαφερόμαστε όλοι για το επιστημονικό αυτό πεδίο; Διότι, όπως αναφέρεται στο Ευαγγέλιο του Αγίου Ιωάννη «εν αρχή ήν ο λόγος» και οι αναφερόμενοι πέντε ερευνητές του λόγου, αλλά και όλοι οι άλλοι: εργάζονται με θρησκευτική ευλάβεια για το δικό τους επιστημονικό πεδίο.
Τα πιο παλιά συμβολικά συστήματα του κόσμου οργανώθηκαν γύρω από το περιεχόμενο και τους κανόνες της γλώσσας (ιστορίες, μύθοι) που διεύρυναν την εμπειρία του ανθρώπου. Τόσο μεγάλη είναι η δύναμη του λόγου και τόσο υποβοηθητική για την αυτοκατανόηση των ατόμων.
Στη συνέχεια ο Csikszentmihalyi αναφέρεται στην ειδική προσφορά των πέντε στο επιστημονικό πεδίο του λόγου.
Κεφάλαιο 11. Το επιστημονικό πεδίο της ζωής
Το επιστημονικό πεδίο το οποίο τώρα αποκαλούμε Βιολογία, που πραγματεύεται τις μορφές και την πορεία της ζωής, είναι το βασικότερο πεδίο με το οποίο το ανθρώπινο γένος προσπάθησε να δώσει νόημα στον κόσμο που ζει.Σ’ αυτό το κεφάλαιο ο Csikszentmihalyi αναφέρεται σε τρία άτομα που άλλαξαν τελευταία το επιστημονικό πεδίο της ζωής:
Πρώτος είναι ο E.O. Wilson ο οποίος με το έργο του επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τους βιολόγους της εποχής μας. Σκοπός του ήταν να πετύχει τη μεγάλη σύνθεση των κοινωνικών και βιολογικών επιστημών με το κλασικό έργο του Sociobiology. Δεύτερος είναι ο George Klein. Ο Klein είναι δημιουργός του νέου κλάδου της «βιολογίας του καρκίνου». Τρίτος είναι ο Jonas Salk ο εφευρέτης του εμβολίου κατά της πολιομυελίτιδας.
Κεφάλαιο 12. Το επιστημονικό πεδίο του μέλλοντος
Το παρόν κεφάλαιο αναφέρεται σε υπό διαμόρφωση αλλαγές σε επιστημονικά πεδία ή σε ολοκληρωτικά νέα συμβολικά συστήματα, δηλαδή νέα επιστημονικά πεδία που διαφαίνεται ότι θα δημιουργηθούν στο προσεχές ή απώτερο μέλλον.Πολλοί ερευνητές επιθυμούν να δημιουργήσουν νέα δεδομένα, στα διάφορα επιστημονικά πεδία, αλλά αυτό δεν είναι εύκολη υπόθεση. Τα τέσσερα δημιουργικά άτομα που αναφέρονται στο παρόν κεφάλαιο από τον Csikszentmihalyi καταβάλλουν τέτοιες προσπάθειες:
Πρώτος είναι ο Barry Commoner, ο οποίος έχει ταυτιστεί με τον οικολογικό αγώνα. Βιοχημικός και βιοφυσικός προσπάθησε με το συγγραφικό του έργο να επηρεάσει την κοινή γνώμη για τους κινδύνους από την ανάπτυξη της τεχνολογίας και πώς επιστήμονες και πολιτικοί πρέπει να συνεργάζονται, ώστε να ελέγχονται οι κίνδυνοι από την ανάπτυξη της τεχνολογίας.
Δεύτερη είναι η Hazel Henderson που ασχολήθηκε, επίσης, με το θέμα των προβλημάτων που δημιουργούνται με την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Ως οικονομολόγος όμως ασχολήθηκε περισσότερο με το πώς τα πρότυπα κατανάλωσης επηρεάζουν τη χρήση από μας των πηγών τροφοδοσίας και όχι με τις βιοχημικές συνέπειες στη ζωή μας. Επιθυμεί η ανθρώπινη ενεργητικότητα να κατευθύνεται από κανόνες και αξίες. Υπόθεση δύσκολη και αντίθετη με τα συμφέροντα των αγορών.
Τρίτη είναι η Elise Boulding, κοινωνιολόγος, βασικό θέμα της οποίας είναι η ειρήνη σε όλα τα επίπεδα – στην οικογένεια, στην κοινωνία, στο έθνος, στον κόσμο, θέμα που απορροφά όλη της την ενέργεια.
Τέταρτος είναι ο John Gardner που αφιέρωσε όλη την ενεργητικότητά του στο να αναδημιουργηθούν μορφές αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης.
Ο Commoner, η Henderson, η Boulding και ο Gardner έχουν κάτι κοινό: Έχουν διαπιστώσει ότι υπάρχει συστημική αλληλοσυσχέτιση μεταξύ των γεγονότων που συμβαίνουν στον πλανήτη και αγωνίζονται για την πραγματοποίηση αυτής της αλληλοσυσχέτισης, δηλαδή προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα νέο επιστημονικό πεδίο «σφαιρικής υπευθυνότητας» και ειδικούς οι οποίοι θα φέρουν σε πέρας αυτό το έργο.
Κεφάλαιο 13. Διαμόρφωση του πολιτισμού
Η δημιουργικότητα είναι το βασικό στοιχείο για τη διαμόρφωση του πολιτισμού μας. Δε θα υπήρχε ομιλία, τραγούδια, εργαλεία, ούτε ιδέες όπως η αγάπη, η ελευθερία, η δημοκρατία.Για τη διαμόρφωση του κόσμου του πολιτισμού και της ανθρωπιάς κάποια δημιουργικά άτομα πρέπει να δημιουργήσουν νέα δεδομένα, νέες ιδέες, που πρέπει να οργανωθούν και να μεταδοθούν στις επόμενες γενιές. Αυτά τα άτομα είναι που δημιουργούν τον πολιτισμό μας.
Χωρίς τα δημιουργικά αυτά άτομα δε θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε. Με τις δικές τους ανακαλύψεις και τις νέες ιδέες προχωρεί ο πολιτισμός μας. Πρέπει όμως να τονιστεί πως οι νέες αυτές ανακαλύψεις, όπως, λόγου χάρη, η πυρηνική ενέργεια, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για το καλό (βιομηχανία) ή και για το κακό (πόλεμος) της ανθρωπότητας. Άρα πρέπει να υπάρξουν κανόνες, «σφαιρική υπευθυνότητα», όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, για να μη καταστραφεί η ανθρωπότητα, αλλά να βελτιώνει τον πολιτισμό της.
Επομένως, θα επιδιώξουμε να αυξήσουμε τον αριθμό των δημιουργικών ατόμων, αλλά παράλληλα τα προϊόντα της δημιουργικότητας θα τα διαχέουμε στην ανθρωπότητα για το καλό της, που σημαίνει ότι θα ελέγχουμε τη χρήση κυρίως των ανακαλύψεων που είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν για την καταστροφή της ανθρωπότητας.
Κεφάλαιο 14. Διευρύνοντας τη δημιουργικότητα του κάθε ατόμου
Πρωταρχικός σκοπός αυτού του βιβλίου ήταν να περιγράψει τη λειτουργικότητα της δημιουργικότητας και πώς ο πολιτισμός αναπτύσσεται με την αλλαγή των βασικών επιστημονικών πεδίων (domains), που οφείλεται στην περιέργεια και πνευματική προσφορά λίγων ατόμων. Ένας άλλος όμως σκοπός ήταν να μάθουμε από τη ζωή αυτών των λίγων ατόμων πώς θα μπορούσε να γίνει δημιουργική η ζωή των άλλων ατόμων.Έτσι, ο Csikszentmihalyi προχώρησε από την περιγραφή της λειτουργικότητας της δημιουργικότητας στα λίγα αφοσιωμένα άτομα σε συγκεκριμένες συνταγές – συμβουλές – οδηγίες, ώστε να διευρυνθεί η δημιουργικότητα και των άλλων ατόμων με την εφαρμογή τους στην καθημερινή ζωή.
Οι συμβουλές αυτές, που ακολουθούν, δεν υπόσχονται στο κάθε άτομο μεγάλες δημιουργικές επιτυχίες. Για να γίνει αυτό χρειάζονται ταλέντο, άσκηση και μεγάλη δόση τύχης. Όμως, ακολουθώντας αυτές τις οδηγίες – συμβουλές η ζωή μας γίνεται ενδιαφέρουσα, αποκτά νόημα.
ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Πρώτο βήμα για μια πιο δημιουργική ζωή είναι η καλλιέργεια της περιέργειας και του ενδιαφέροντος για πρόσωπα και πράγματα που μας περιβάλλουν. Στο θέμα αυτό τα παιδιά πλεονεκτούν, γι’ αυτό οι εκπαιδευτικοί έχουν υποχρέωση να καλλιεργούν την περιέργεια και το ενδιαφέρον τους για πρόσωπα και πράγματα του περιβάλλοντός τους.
Ο Csikszentmihalyi προτείνει τους παρακάτω τρόπους με τους οποίους μπορούν να καλλιεργηθούν η περιέργεια και το ενδιαφέρον, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι τα άτομα τα ίδια επιθυμούν να τους ακολουθήσουν:
- Προσπάθησε να νιώσεις έκπληξη για κάτι κάθε μέρα.
- Παραδείγματα υπάρχουν από ό,τι βλέπει, ακούει ή διαβάζει κανείς. Απαιτείται άνοιγμα στον κόσμο. Έχει να μας πει πολλά. Η ζωή είναι μια συνεχής ροή εμπειριών που όσο πιο πολύ εμβαθύνεις σ’ αυτές τόσο η ζωή σου γίνεται πιο πλούσια και γεμάτη εκπλήξεις.
- Προσπάθησε να εκπλήσσεις ένα άτομο τουλάχιστον κάθε μέρα.
- Πες κάτι μη αναμενόμενο από τους άλλους, να εκφράσεις μια γνώμη παράτολμη, σπάσε τη ρουτίνα των δραστηριοτήτων σου προσκαλώντας ένα άτομο να επισκεφτείτε μια έκθεση, ένα εστιατόριο, ένα μουσείο, κ.τ.λ. Πρόκειται για απλές, αλλά δημιουργικές εκπλήξεις.
- Να καταγράφεις κάθε μέρα τι σου προκάλεσε έκπληξη και τι έκπληξη προκάλεσες εσύ στους άλλους.
- Αρκετά δημιουργικά άτομα κρατούν ημερολόγια, σημειώσεις και άλλες εργαστηριακές καταγραφές για να καταστήσουν τις εμπειρίες τους πιο συγκεκριμένες και διαρκείς. Μετά από λίγες μέρες είναι δυνατό να ξαναδιαβαστούν οι καταγραφές και να γίνει εμβάθυνση σ’ αυτές τις εμπειρίες του παρελθόντος. Με αυτό τον τρόπο τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά περιστατικά δεν ξεχνιούνται και πολλές φορές η εκ νέου μελέτη τους οδηγεί σε πρόσθετες δημιουργικές δραστηριότητες.
- Όταν κάτι προκαλεί έστω και μια σπίθα ενδιαφέροντος, εκμεταλλεύσου το.
- Μια ιδέα, ένα τραγούδι, ένα λουλούδι και τόσα άλλα περιστατικά του κόσμου που μας περιβάλλει, μας δίνουν την ευκαιρία να σκεφτούμε γι’ αυτά να εμβαθύνουμε σ’ αυτά, να κινηθούμε δημιουργικά. Όμως, το ξύπνημα της περιέργειας δεν διαρκεί για πολύ, εκτός εάν μας ευχαριστεί να είμαστε περίεργοι. Προσέχουμε και συγκεντρωνόμαστε όταν πρέπει – όταν ντυνόμαστε, όταν οδηγούμε αυτοκίνητο, όταν είμαστε προσηλωμένοι στη δουλειά, κ.λ.π., αλλά όταν δεν υπάρχει εξωτερική δύναμη που να απαιτεί συγκέντρωση, το μυαλό μας επιστρέφει στην κατάσταση, όπου απαιτείται η μικρότερη προσπάθεια (εντροπία).
Ξύπνα το πρωί προσβλέποντας σ’ ένα συγκεκριμένο σκοπό.
Τα δημιουργικά άτομα δεν σύρονται βιαίως έξω από το κρεβάτι, αδημονούν να ξεκινήσουν την ημέρα. Πιστεύουν πως πρέπει να εκπληρώσουν κάτι κάθε μέρα ώστε η ζωή τους να έχει νόημα. Αλλά και για τους άλλους η ζωή έχει νόημα αν αναλάβουν διάφορες δραστηριότητες, όπως: να συναντήσουν κάποιο πρόσωπο, να ψωνίσουν κάποιο συγκεκριμένο πράγμα, να φυτέψουν ένα δέντρο, να καθαρίσουν το γραφείο, να γράψουν ένα γράμμα, να δοκιμάσουν ένα καινούριο φόρεμα, κ.τ.λ. Ξεκινάμε από απλούς σκοπούς που θέτουμε κάθε μέρα κι όταν αυτό μας γίνει συνήθεια προχωράμε σε πιο σύνθετους σκοπούς.
Εάν ό,τι κάνεις το κάνεις σωστά σε ευχαριστεί.
Γράφοντας ποιήματα, καθαρίζοντας το σπίτι, πραγματοποιώντας επιστημονικά πειράματα, ασκούμενος σε αθλητικές δραστηριότητες, κ.τ.λ. η ποιότητα της εμπειρίας βελτιώνεται, ανάλογα με την προσπάθεια που καταβάλλεται.
Δραστηριότητες που πραγματοποιούνται με επιτυχία μας γεμίζουν ικανοποίηση. Αντίθετα, δραστηριότητες που μας οδηγούν σε ματαίωση δεν επαναλαμβάνονται. Το σημαντικό είναι πως βελτίωση σε μια σειρά δραστηριοτήτων δημιουργεί την τάση μεταφοράς της βελτίωσης και σε άλλες δραστηριότητες.
Για να συνεχίσεις να απολαμβάνεις κάτι πρέπει να αυξάνεις την πολυπλοκότητά του.
Η επανάληψη των δραστηριοτήτων κατά τον ίδιο πάντα τρόπο τις καθιστά συχνά κουραστικές, παίρνουν τη μορφή ρουτίνας. Γι’ αυτό χρειάζεται εμπλοκή σε τέτοιου είδους δραστηριότητες, όπως η μουσική, η ποίηση, οι υπολογιστές, η κηπουρική, η φιλοσοφία, οι στενές προσωπικές σχέσεις, που δίνουν ευκαιρίες σε πολυπλοκότητα πραγματοποίησής τους. Από την απλή στιχουργία, από την απλή μορφή ποίησης σε πιο πολύπλοκες καταστάσεις.
Ενδυνάμωση των συνηθειών
Μετά την αφύπνιση της δημιουργικής ενεργητικότητας, είναι ανάγκη αυτή να προστατευτεί. Διαφορετικά θα έχουμε επιστροφή στη βασική κατάσταση της σκέψης, που είναι η αοριστία, η μη συγκέντρωση, οι παρεμβολές στη δημιουργική σκέψη. Είναι, επίσης, απαραίτητο να δημιουργηθούν σταθερές συνήθειες που θα περιορίζουν το χάσιμο χρόνου, ώστε αυτός να χρησιμοποιείται για ανώτερες δημιουργικές δραστηριότητες. Ρουτίνα, λόγου χάρη, στις καθημερινές δραστηριότητες, όπως είναι η ένδυση, ο καλλωπισμός κ.λπ. παρέχει περισσότερο χρόνο για υψηλού επιπέδου δημιουργικές δραστηριότητες.Από τον Csikszentmihalyi αναφέρονται μερικές περιπτώσεις δημιουργίας συνηθειών που παρέχουν τη δυνατότητα στην προσοχή μας να είναι σε εγρήγορση και δεκτική ή να συγκεντρώνεται και να κατευθύνεται σε συγκεκριμένους στόχους:
Διευθέτησε τον δικό σου προγραμματισμό-ρυθμό ζωής.
Ο ρυθμός της ζωής μας ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από εξωγενείς παράγοντες όπως είναι: η ανατολή του ήλιου, το εισιτήριο διαρκείας του τρένου που χρησιμοποιούμε, η λήξη του ωραρίου της επαγγελματικής μας εργασίας, το μεσημεριανό φαγητό, οι φυσικές μας ανάγκες. Συμβιβάζεται ο δικός μας ρυθμός ζωής με το ρυθμό εμφάνισης των εξωγενών παραγόντων; Αν ναι, έχει καλώς. Διαφορετικά πρέπει να προβούμε σε αλλαγές, ώστε ο ρυθμός ζωής μας να ταιριάζει με τις εσωτερικές μας ανάγκες και καταστάσεις. Βέβαια, πάντα κατά τη διάρκεια της ημέρας υπάρχουν συγκεκριμένες απαιτήσεις που δεν μπορούν να αλλάξουν, αλλά και πάντα υπάρχει ευελιξία του χρόνου, αρκεί να ελέγχουμε ποια μέρη της ημέρας ή της νύχτας ταιριάζουν καλύτερα στο δικό μας ρυθμό ζωής.
Βρες χρόνο για πνευματική ενασχόληση, αλλά και για ανάπαυση.
Πολλά άτομα, ιδιαίτερα άτομα επιτυχή και υπεύθυνα, νιώθουν άσχημα ή και ανήσυχα, αν δεν είναι συνέχεια απασχολημένα. Αυτό βέβαια είναι καλύτερο από το να τεμπελιάζει κανείς και να κλαίει τη μοίρα του. όμως η έντονη απασχόληση δεν είναι σωστή ενέργεια για τα δημιουργικά άτομα. Χρειάζεται, κατά χρονικά διαστήματα, να ξεκουράζεται, να αναπολεί και να σκέπτεται τι άλλο μένει να γίνει με ό,τι τον ενδιαφέρει κι αυτό ισχύει ασφαλώς και για τα δημιουργικά άτομα.
Για τα δημιουργικά άτομα δεν συνιστάται ούτε η μονοτονία, ούτε η συνεχής προσπάθεια. Καλύτερη απάντηση είναι: προσπάθεια, με διαστήματα ανάπαυλας.
Διαμόρφωσε το χώρο σου.
Το περιβάλλον παίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργικότητα, με την έννοια ότι το άτομο πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία με αυτό.
Υπό την ευρύτερη έννοια το ερώτημα αναφέρεται στο εάν το άτομο είναι ευχαριστημένο πιο πολύ διαμένοντας κοντά στη θάλασσα ή σε περιοχή περιτριγυρισμένη από βουνά ή πεδιάδες, ή σε μεγάλη πόλη. Όλα αυτά σε συνδυασμό με το ασκούμενο επάγγελμα, τις οικονομικές δυνατότητες, το ανθρώπινο περιβάλλον, κ.λπ.
Υπό τη στενή έννοια το ερώτημα αναφέρεται στο πώς θα διαμορφωθεί το σπιτικό περιβάλλον, ώστε να προσφέρεται περισσότερο για δημιουργικότητα. Το κάθε άτομο αποφασίζει πώς θα διαμορφώσει το χώρο του, τι πράγματα θα τον περιτριγυρίζουν, αν θα είναι πολλά ή λίγα, αν θα είναι απόλυτα τακτοποιημένα ή όχι. Μπορεί κανείς να δοκιμάσει διάφορους τρόπους διαμόρφωσης του σπιτικού περιβάλλοντος και του γραφείου ή ιδιαίτερου χώρου στον οποίο θα εργάζεται και να προσέξει ποιος τρόπος διαμόρφωσης τον ικανοποιεί περισσότερο.
Διερεύνησε τι σου αρέσει και τι δεν σου αρέσει στη ζωή.
Είναι εκπληκτικό ότι πολλά άτομα γνωρίζουν πολύ λίγα για τα αισθήματά τους. Υπάρχουν άτομα που δεν μπορούν να σου πουν αν ήταν ποτέ χαρούμενα κι αν ήταν πότε και πού. Ζουν σε χρονική απάθεια, σε αντίθεση με τα δημιουργικά άτομα που βρίσκονται σε συνεχή επαφή με τα αισθήματά τους. Γνωρίζουν πάντα το λόγο για ό,τι κάνουν και είναι πάντα ευαίσθητοι στον πόνο, στην ενόχληση, στη χαρά, στα ενδιαφέροντα, καθώς και σε άλλα αισθήματα. Είναι ενήμεροι των εσωτερικών ψυχικών τους καταστάσεων.
Πώς θα μάθεις τη δυναμική των αισθημάτων σου; Το πρώτο πράγμα είναι να κρατάς σημειώσεις για ό,τι πραγματοποίησες κάθε μέρα και πώς ένιωσες γι’ αυτά. Έτσι θα φτάσεις σε αυτοανάλυση, στο «γνώθι σ’ αυτόν» των ελλήνων φιλοσόφων.
Ξεκίνα να κάνεις πιο πολλά από αυτά που σου αρέσουν και λιγότερα από αυτά που δε σου αρέσουν. Μετά την παραπάνω προσπάθεια διερεύνησης του τι μας αρέσει και τι δεν μας αρέσει στη ζωή επακολουθεί η προσπάθεια διάθεσης αρκετού χρόνου σε ό,τι μας αρέσει περισσότερο.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Το επόμενο βήμα, μετά την απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων και την προστασία τους, ελέγχοντας το χρόνο, το χώρο και τη δραστηριοποίηση, είναι να εσωτερικευτούν όσο πιο πολλές υποστηρικτικές δραστηριότητες γίνεται από το κάθε άτομο. Για το σκοπό αυτό ο Csikszentmihalyi προτείνει τις παρακάτω δραστηριότητες:Ανάπτυξε χαρακτηριστικά που σου λείπουν
Σε κάθε άτομο έχουν αναπτυχθεί κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, οπότε το άτομο αυτό παραμελεί ή αρνείται χαρακτηριστικά που είναι συμπληρωματικά των δικών του. για παράδειγμα, αν σε κάποιον αναπτύχθηκε έντονα το χαρακτηριστικό της ανταγωνιστικότητας δύσκολα θα μπορεί να συνεργαστεί με άλλα άτομα. Αυτό συμβαίνει και με πολλά άλλα χαρακτηριστικά. Όταν, λοιπόν, το άτομο διαπιστώσει ποια είναι τα δικά του βασικά χαρακτηριστικά πρέπει να προσπαθήσει να αναπτύξει και τα αντίθετα χαρακτηριστικά. Ο εσωστρεφής να προσπαθήσει να γίνει και εξωστρεφής, ο εξωστρεφής να γίνει και εσωστρεφής, κ.λπ. Η προσπάθεια αυτή θα εμπλουτίσει ουσιαστικά τη ζωή του ατόμου.Να μετακινείσαι συχνά από ανοίγματα στο περιβάλλον σε αυτοσυγκέντρωση.
Ίσως η πιο σημαντική διττότητα που τα δημιουργικά άτομα επιτυγχάνουν είναι από τη μια μεριά να είναι ανοιχτοί και δεκτικοί και από την άλλη να αυτοσυγκεντρώνονται και να εργάζονται σκληρά. Καταξιωμένοι επιστήμονες, όπως οι καταξιωμένοι καλλιτέχνες, πρέπει να είναι ανοιχτόμυαλοι ώστε να ανακαλύπτουν νέα πράγματα, νέα σχέδια, νέες σχέσεις. Ταυτόχρονα πρέπει να είναι ικανοί να αξιολογούν κριτικά κάθε νεοτερικότητα και να αναπτύσσουν και υλοποιούν εκείνες που υπόσχονται κάτι καλό. Αυτή η δυαδική θεώρηση εμπλουτίζει τις εμπειρίες μας και παρέχει τη δυνατότητα δημιουργικών δραστηριοτήτων.Σκόπευε για πολυπλοκότητα
Η ικανότητα να κινείται κανείς από ένα χαρακτηριστικό στο αντίθετό του είναι μέρος της γενικής κατάστασης της ψυχικής πολυπλοκότητας. Η εξέλιξη φαίνεται να ευνοεί τους οργανισμούς που είναι πολύπλοκοι, δηλαδή τους οργανισμούς που διακρίνονται για ιδιαιτερότητα και ολοκλήρωση ταυτόχρονα. Η πολυπλοκότητα είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης προσωπικότητας. Μερικοί άνθρωποι είναι ολοκληρωμένοι, αλλά όχι πολύ διαφοροποιημένοι. Παραμένουν σε λίγες ιδέες, γνώμες, αισθήματα. Είναι προβλέψιμοι. Είναι κουραστικοί, μονοδιάστατοι, τυπικοί. Άλλοι εκφράζουν πολλές ιδέες, αγωνίζονται για κάτι νέο, κάτι διαφορετικό, αλλά δίνουν την εντύπωση πως δεν έχουν κεντρική γραμμή, συνέχεια ή πάθος κανόνων. Έχουν διαφοροποιημένη συνείδηση, αλλά δεν είναι ολοκληρωμένοι. Ούτε η μία ούτε η άλλη περίπτωση είναι ικανοποιητική. Τα δημιουργικά άτομα φαίνεται πως έχουν σχετικά πολύπλοκη – σύνθετη προσωπικότητα. Είναι σε θέση να κρατούν ισορροπία ανάμεσα στις δύο τάσεις της ολοκλήρωσης και ιδιαιτερότητας. Γενικά, εκφράζοντας τις τάσεις για τις οποίες είμαστε ικανοί, συμμετέχουμε στη δραστηριοποίηση που δημιουργεί το μέλλον μας.ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Εύρεση προβλημάτων
Η συνεχής έκπληξη είναι χαρακτηριστικό των δημιουργικών ατόμων. Αμφιβάλλουν για το προφανές.
Αισθάνονται τα προβλήματα πριν αυτά κατανοηθούν.
Ο λόγος για τον οποίο θεωρούμε τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης τόσο δημιουργικούς είναι γιατί είχαν την ικανότητα να εκφράσουν την χειραφέτηση του ανθρώπινου πνεύματος από τη θρησκευτική παράδοση, πριν αυτό γίνει από τους μελετητές του ανθρωπισμού, ή οποιωνδήποτε άλλων. Η χρήση της προοπτικής στη ζωγραφική έσπασε την επίπεδη ιεραρχική τάξη της Βυζαντινής σύνθεσης. Χωρίς να αντιλαμβάνονται τις συνέπειες των ενεργειών τους, οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης άλλαξαν την προοπτική μας για τον κόσμο. Οι πειραματισμοί με τον κυβισμό, την αφαίρεση και τον εξπρεσιονισμό στις παραστατικές τέχνες, στη μουσική και στη λογοτεχνία υπήρξαν οι πρόδρομοι της σχετικότητας στις κοινωνικές επιστήμες και της αποδόμησης (deconstructionism) στη φιλοσοφία. Εξέφρασαν σε παραστατική μορφή τα προβλήματα της εποχής μας. Ο Csikszentmihalyi αναφέρει τις παρακάτω περιπτώσεις για άσκηση εύρεσης προβλημάτων στην καθημερινή ζωή:
Βρες τρόπο να εκφράσεις ό,τι σε εμπνέει (moves you)
Προβλήματα που σε δραστηριοποιούν γενικά είναι αυτά που προκύπτουν από περιοχές που είναι σημαντικές για το άτομο, όπως ο θάνατος ενός από τους γονείς, η φτώχεια, οι ασθένειες, η μοναξιά, η παραμέληση των γονέων, κ.λπ. Αργότερα, η εργασία, ο σύντροφος, η κοινότητα, η ευρύτερη κοινωνία κ.λπ. Το πρώτο βήμα αντιμετώπισης όλων αυτών των προβλημάτων είναι να γίνει κατανοητό το πρόβλημα και συγκεκριμένο, ώστε να είναι δυνατή η λύση του.
Δες τα προβλήματα από όλες τις δυνατές πλευρές (σφαιρικά).
Όταν αντιλαμβάνεσαι ότι έχεις ένα πρόβλημα δες το από διάφορες προοπτικές (σφαιρικά). Σε περίπτωση διαφωνίας, λόγου χάρη, με τον (την) σύζυγό σου, ενδέχεται να θεωρείς αθώο τον εαυτό σου και ότι το λάθος είναι στην άλλη πλευρά. Αυτό μπορεί να είναι σωστό στη συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά όχι πάντα. Ενδέχεται να είναι λάθος και των δύο. Η επιχειρηματολογία θα δείξει τι συμβαίνει και θα αποτελέσει τη βάση για τη λύση του προβλήματος.
Τα δημιουργικά άτομα δε βιάζονται να καθορίσουν τη φύση του προβλήματος. Το ψάχνουν από διαφορετικές οπτικές γωνίες γι’ αυτό και τους παίρνει χρόνο να καθορίσουν τη φύση του προβλήματος. Μελετούν διαφορετικές αιτίες και λόγους. Δοκιμάζουν λύσεις και ελέγχουν αν πέτυχαν, αν όχι αναζητούν άλλο τρόπο αντιμετώπισης, ώσπου να βρεθεί λύση.
Ας πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα: Αν κάποιος πήρε προαγωγή πριν από σένα μπορεί να ορίσεις το πρόβλημα ως «αυτό έγινε, διότι δεν είμαι αρεστός στον προϊστάμενο». Τώρα αντίστρεψε τον ορισμό του προβλήματος ως: «αυτό έγινε γιατί σε μένα δεν είναι αρεστός ο προϊστάμενος». Λέει αυτό κάτι; Θα μπορούσε να είναι εν μέρει σωστό; Δες και άλλες παραλλαγές, όπως: «αυτό συνέβη γιατί δεν τα πήγα καλά με τη νέα δουλειά» ή «τελευταία είμαι τόσο ταραγμένος με τα οικογενειακά προβλήματα κι αυτό επηρέασε την απόδοσή μου». Ποια απ’ τις παραπάνω (ή και άλλες) εκδοχές είναι πιο κοντά στο πρόβλημα;
Είναι σημαντικό να ορίσουμε τη φύση του προβλήματος, γιατί καθορίζονται έτσι τα επόμενα βήματα για τη λύση του.
Προσδιόρισε τις πιθανές λύσεις του προβλήματος.
Από τη στιγμή που προσδιορίστηκε το πρόβλημα, αρχίζει η προσπάθεια για πιθανές λύσεις του. αναζητείται ποικιλία λύσεων του προβλήματος, διάφορες δυνατότητες. Δημιουργικά άτομα διερευνούν εναλλακτικές λύσεις μέχρι να βρουν εκείνη τη λύση που κρίνεται πιο ικανοποιητική.
Επεξεργάσου τη λύση.
Επίλυση δημιουργική των προβλημάτων συνεπάγεται συνεχή πειραματισμό και αναθεωρήσεις. Όσο περισσότερο χρόνο αφήνεις για τις δυνατότητες επιλογών, τόσο η λύση θα είναι πρωτότυπη και η καταλληλότερη. Καλλιτέχνες που πραγματοποιούν πρωτότυπη δουλειά αλλάζουν την τεχνική τους καθώς προχωρεί η ζωγραφική και το αποτέλεσμα δεν είναι προβλέψιμο, όπως είναι των καλλιτεχνών της ρουτίνας, οπότε και το αποτέλεσμα είναι προβλέψιμο. Κατά τον ίδιο τρόπο οι δημιουργικοί συγγραφείς συχνά αρχίζουν μια ιστορία χωρίς να γνωρίζουν το τέλος της. Το τέλος έρχεται καθώς αυτοί ακολουθούν τη λογική εξέλιξη της ιστορίας.
Αποκλίνουσα σκέψη
Ο Csikszentmihalyi αναφέρει τις παρακάτω τρεις διαστάσεις αποκλίνουσας σκέψης που είναι σημαντικές για τη δημιουργικότητα: ευχέρεια λόγου (fluency), ευκαμψία (flexibility) και πρωτοτυπία (originality):Να παράγεις όσες περισσότερες ιδέες μπορείς (fluency).
Αν έχεις να γράψεις μια ευχαριστήρια επιστολή, ένα δημοσίευμα ή ένα γράμμα, βρες μια λέξη κλειδί και μετά προσπάθησε να βρεις όσα περισσότερα συνώνυμα μπορείς. Αν δυσκολεύεσαι άνοιξε ένα λεξικό. Πρώτα ψάχνεις για ποσότητα και μετά καταλήγεις στην ποιότητα, επιλέγεις ό,τι ανταποκρίνεται καλύτερα.
Αν ο προϊστάμενός σου ζητάει τη γνώμη σου για ένα θέμα μη δίνεις μόνο μία στερεότυπη απάντηση, βασισμένη στα δικά σου ενδιαφέροντα. Κάνε τον να εκπλαγεί με μια σειρά από ιδέες, επιλογές και δυνατότητες.
Δώσε όσες περισσότερες διαφορετικές ιδέες μπορείς (flexibility).
Η ποσότητα είναι σημαντική, αλλά απόφευγε τον πλεονασμό. Ποικιλία στη συζήτηση, στη συλλογή μουσικής, στο menu γενικά εκτιμάται. Φαγητό σε διαφορετικά εστιατόρια, επίσκεψη σε διαφορετικούς χώρους επιδείξεων, διαφορετικοί τρόποι ένδυσης κ.λπ. αυξάνουν τις εμπειρίες και τη δημιουργικότητα του ατόμου.
Δοκίμασε να παράγεις ανόμοιες ιδέες (originality).
Η πρωτοτυπία είναι σημαντικό στοιχείο για τη δημιουργική σκέψη. Το να δώσεις διαφορετικά ονόματα για ένα μωρό, πράγματα που μπορείς να κάνεις σε ένα πάρτι κ.λπ., είναι κάτι που μπορεί να γίνει άνετα από ένα δημιουργικό άτομο σε σχέση με άτομα που δίνουν απαντήσεις ρουτίνας.
Σίγουρα είναι πιο δύσκολο να σκέπτεται κανείς με πρωτότυπες ιδέες από το να διαθέτει ευχέρεια και ευκαμψία λόγου. Απαιτεί καλλιέργεια γούστου για την ποιότητα, που δεν είναι αναγκαίο για τις άλλες δύο περιπτώσεις.
Σε περιπτώσεις συναντήσεων και συνεδρίων, καλό είναι να κρατάει κανείς περιλήψεις των απόψεων των άλλων. Στη συνέχεια μπορείς να παρουσιάσεις μια δική σου άποψη για το θέμα που συζητείται. Σίγουρα η αποκλίνουσα σκέψη απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια από ό,τι η συγκλίνουσα σκέψη, η τυπική σκέψη.
Επιλέγοντας μια ειδική περιοχή.
Αν η δημιουργικότητα συνίσταται στην αλλαγή μιας ειδικής περιοχής πολιτισμού, η προσωπική δημιουργικότητα συνίσταται στην αλλαγή της περιοχής της προσωπικής ζωής. Έναν φυσικό τον αποκαλούμε δημιουργικό αν αυτός (ή αυτή) αλλάζει τον τρόπο που ασκείται η φυσική. Αποκαλούμε ένα άτομο προσωπικά δημιουργικό αν αλλάζει την περιοχή της προσωπικής του ζωής, όπως είναι η ενδυμασία, πώς εργάζεται, πώς αντιμετωπίζει τις σχέσεις του κ.λπ. Αν οι επιμέρους περιπτώσεις της προσωπικής του ζωής βελτιώνονται, βελτιώνεται η όλη του ζωή.
Οι υποδείξεις που έγιναν σ’ αυτό το κεφάλαιο είχαν σαν σκοπό να βελτιώσουν την προσωπική ζωή των ατόμων, να καταστούν δημιουργικά. Σιγά – σιγά το άτομο πρέπει να εμπλακεί σε μία ή περισσότερες περιοχές της πνευματικής ζωής, που το ενδιαφέρουν.
Καθώς το άτομο μαθαίνει να λειτουργεί σε μία ή περισσότερες περιοχές η ζωή του γίνεται πιο δημιουργική. Εκείνο που μετράει τελικά δεν είναι το εάν το όνομα ενός ατόμου συνδέθηκε με μια μεγάλη ανακάλυψη, αλλά εάν η ζωή του ήταν γεμάτη και δημιουργική καταλήγει ο Csikszentmihalyi.
Βιβλιογραφία
1. Csikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The psychology of optimal experience. New York: HarperCollins.
2. Csikszentmihalyi, M. (1993). The evolving self: A psychology for the third millennium. New York: HarperCollins.
3. Csikszentmihalyi, M. (1996). Creativity: Flow and the Psychology of discovery and invention. New York: HarperCollins.
4. Μάνου, Β. (2011). Η Ψυχοπαιδαγωγική της Δημιουργικότητας. Αθήνα: Γρηγόρης
5. Μαρμαρινός, Ι. (1978). Δημιουργικότης και Κοινωνικοοικονομικόν επίπεδον. Αθήναι
6. Ξανθάκου, Γ. (1998). Η δημιουργικότητα στο σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
της Μάνου Κ. Βασιλική, Δρ., Εκπαιδευτικός ΠΕ 70 Εφαρμοσμένη Παιδαγωγική, Περιοδική Ηλεκτρονική Έκδοση του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.), Τεύχος 4* Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μη συμπίπτουν με τις απόψεις του/της αρθρογράφου ή τα περιεχόμενα του άρθρου.
0 Σχόλια